Θα παρουσιάσουμε στο σημερινό μας άρθρο, με αφορμή τη συμπλήρωση 572 χρόνων από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς τα πιο πρόσφατα στοιχεία για τον Κωνσταντίνο, όπως υπάρχουν στο σπουδαίο έργο του κορυφαίου βυζαντινολόγου, Ομότιμου Καθηγητή Μεσαιωνικής και Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κυρίου Αλέξιου Γ.Κ. Σαββίδη «ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ, ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ», ΤΟΜΟΣ Α’, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Β’ ΕΚΔΟΣΗ 2024.
Ποιος ήταν ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ Παλαιολόγος
Ο Κωνσταντίνος ΙΒ’, τελευταίος Παλαιολόγος ηγεμόνας (δέκατος στη σειρά) και τελευταίος υπερασπιστής της έδρας του μεσαιωνικού Ελληνισμού, της Κωνσταντινούπολης γεννήθηκε στη Βασιλεύουσα στις 12 Μαρτίου 1405 (ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή στις 9 Φεβρουαρίου 1404). Ήταν ο τέταρτος από τους έξι γιους του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου και της σερβικής καταγωγής Ελένης Δραγάση, η οποία ήταν γόνος της επιφανούς σερβικής οικογένειας των Ντραγκάς.
Γι’ αυτό, ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ αναφέρεται συχνά ως Κωνσταντίνος Παλαιολόγος – Δραγάσης. Ο πατέρας του, Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος έμεινε στον θρόνο από το 1391 ως το 1425. Τον διαδέχτηκε ο πρωτότοκος γιος του, αδελφός του Κωνσταντίνου, Ιωάννης Η’ Παλαιολόγος, που ήταν αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 1425 ως το 1448. Ο Κωνσταντίνος ήταν συναυτοκράτορας με τον αδελφό του το 1423-1424 και το 1437-1441.
Ο Κωνσταντίνος αφού παρέμεινε για ένα μικρό διάστημα στην Ταυρική πήγε στην Πελοπόννησο, όπου με τους μικρότερους αδελφούς του Θεόδωρο και Θωμά ανέλαβαν τη διοίκηση του Δεσποτάτου του Μυστρά, ολοκληρώνοντας την ανάκτηση των φραγκοκρατούμενων περιοχών. Η διαμονή και των τριών αδελφών στην Πελοπόννησο δημιούργησε προβλήματα.
Τελικά, τη διοίκηση του Δεσποτάτου ανέλαβαν ο Θεόδωρος με τον Θωμά. Ο Κωνσταντίνος πήγε στην Πόλη για να συμπαρασταθεί στις προσπάθειες του αδελφού του Ιωάννη Η’. Στη συνέχεια, μετά το 1441, επέστρεψε και πάλι στην Πελοπόννησο, όμως η στάση του Δημητρίου Παλαιολόγου, η οποία υποστηρίχθηκε από τους Τούρκους, τον έφερε και πάλι στην Κωνσταντινούπολη (1442-1443), για να ενισχύσει τον Ιωάννη. Όταν επέστρεψε στην Πελοπόννησο, από το 1443 ως το 1448 επιδόθηκε σε μία προσπάθεια διοικητικής και στρατιωτικής αναδιοργάνωσης του Δεσποτάτου, απέναντι στην τουρκική απειλή.
Ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ αυτοκράτορας του Βυζαντίου
Όταν ο Ιωάννης Η’ πέθανε άτεκνος, τον Οκτώβριο του 1448, οι αδελφοί του Κωνσταντίνου, Θεόδωρος και Θωμάς, αντέδρασαν στην ανάρρηση στον θρόνο του Κωνσταντίνου. Η παρέμβαση της μητέρας τους ήταν καταλυτική και στις 6 Ιανουαρίου 1449 ο Κωνσταντίνος στέφθηκε επίσημα «αυτοκράτωρ Ρωμαίων» στον Άγιο Δημήτριο του Μυστρά και ξεκίνησε για την Κωνσταντινούπολη, όπου έφτασε τον Μάρτιο του 1449. Δεν μαρτυρείται άλλη στέψη του στην Αγία Σοφία. Ο Θεόδωρος με τον Θωμά «συνδεσπότευσαν» στον Μυστρά ως το 1460/61.
Οι Τούρκοι στα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης
Όταν ανέβηκε στον θρόνο ο Κωνσταντίνος, σουλτάνος των Οθωμανών ήταν ο Μουράτ Β’. Όταν πέθανε, τον Φεβρουάριο του 1451, τον διαδέχτηκε στον σουλτανικό θρόνο (έδρα των σουλτάνων ήταν τότε η Αδριανούπολη), ο γιος του Μεχμέτ/Μωάμεθ Β’. Αρχικά, ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ διατηρούσε καλές σχέσεις με τον Μουράτ και τον Μωάμεθ. Έκανε, όμως το λάθος να υποστηρίξει τον ανταπαιτητή του σουλτανικού θρόνου Ορχάν, κάτι που όξυνε τις σχέσεις του με τους Τούρκους. Ο Κωνσταντίνος είχε καταλάβει από την αρχή της βασιλείας του ότι οι Τούρκοι σκόπευαν να επιτεθούν και να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη.
Από τον Απρίλιο ως τον Αύγουστο του 1452, ο Μωάμεθ Β’ ανέγειρε στην ευρωπαϊκή πλευρά του Βοσπόρου το εντυπωσιακό φρούριο «Ρούμελι Χισάρ», απέναντι από το «Αναντολού Χισάρ» της ασιατικής όχθης που είχε χτιστεί από τον Βαγιαζήτ Α’, τον αποκαλούμενο «Κεραυνό» (1395/1396). Από το «Ρούμελι Χισάρ» ή «Λαιμοκοπίνη» (δηλ. λαιμοκόφτη), σύμφωνα με τον Χαλκοκονδύλη, ο Μωάμεθ μπορούσε να ελέγχει απόλυτα τη διέλευση των πλοίων από και προς τη βυζαντινή πρωτεύουσα, είτε από τον Εύξεινο Πόντο, διαμέσου του Βοσπόρου, στα βόρεια, είτε από τη Θάλασσα του Μαρμαρά (Προποντίδα) στα νότια.
Ο ασφυκτικός κλοιός γύρω από τη Βασιλεύουσα εντάθηκε μετά την επικράτηση των φιλοπόλεμων συνεργατών του Μωάμεθ Β’, που τελικά επικράτησαν επί των μετριοπαθέστερων, ηγέτης των οποίων ήταν ο Μέγας Βεζίρης Χαλίλ Πασάς Τζανταρλί. Έχει γραφτεί, ότι ο Μέγας Βεζίρης είχε δωροδοκηθεί από τους Βυζαντινούς για να πείσει τον Μωάμεθ να μην επιτεθεί στην Κωνσταντινούπολη.
Οι απέλπιδες προσπάθειες του Κωνσταντίνου για ενίσχυση της άμυνας της Πόλης
Βλέποντας όλα αυτά, ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ επιχείρησε να αντιπαρατάξει στοιχειώδη άμυνα. Πλέον όμως, η Αυτοκρατορία απαρτιζόταν από την Κων/πολη και λίγα εδάφη γύρω της, κάποια νησιά του Βόρειου Αιγαίου και το Δεσποτάτο του Μορέως. Ο Κωνσταντίνος είχε την ελπίδα ότι θα λάβει βοήθεια από τους αδελφούς του, τους δεσπότες του Μυστρά, κάτι που δεν έγινε, καθώς αυτοί δέχτηκαν επιδρομή από τον υπέργηρο Τουραχάν μπέη (πέθανε το 1456) και των δύο γιών του Ομέρ και Αχμέτ μπέη.
Οι προσπάθειές του να εξασφαλίσει βοήθεια από τον Πάπα Νικόλαο Β’ (1447-1455) και τη Δύση απέβησαν άκαρπες. Τη γενικότερη απελπιστική εικόνα συμπλήρωνε η άθλια οικονομική κατάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που εκτός από το τεράστιο χρέος της προς τη Βενετία είχε και σαφώς υποβαθμισμένο νόμισμα, τα κακότεχνα αργυρά «σταυράτα», το οποίο ήταν πολύ «αδύναμο» απέναντι στα ισχυρά νομίσματα των ιταλικών πόλεων.
Παράλληλα, ο Κωνσταντίνος, μετριοπαθής οπαδός της εκκλησιαστικής ένωσης σκόπευε να αναγνωρίσει τη Σύνοδο της Φεράρας – Φλωρεντίας (1438-39), αλλά μόλις στις 12 Δεκεμβρίου 1452 τόλμησε να πρωτοστατήσει στην τέλεση κοινής λειτουργίας Ορθόδοξων και Δυτικών στην Αγία Σοφία, κάτι που εξόργισε μεγάλο μέρος των κατοίκων της Πόλης. Οι περισσότεροι συμφωνούσαν με την άποψη που εξέφρασε ο «Μέγας Δουξ» Λουκάς Νοταράς, ότι προτιμούσε να δει στη Βασιλεύουσα σουλτανικό σαρίκι, παρά λατινική τιάρα.
Η άνιση μάχη των λιγοστών υπερασπιστών της Κων/πολης με τους Τούρκους
Ο Πελοποννήσιος καρδινάλιος Ισίδωρος, που προηγουμένως είχε διατελέσει Μητροπολίτης Ρωσίας και 2.000 ξένοι, 700 από τους οποίους ήταν Γενοβέζοι, με επικεφαλής τον ικανότατο και γενναίο Ιωάννη Λόνγκο Ιουστινιάνη, ο τραυματισμός του οποίου ήταν, ίσως, το τελειωτικό χτύπημα για την Πόλη, προστέθηκαν σε 5.000-8.000 Βυζαντινούς υπερασπιστές της. Απέναντί τους ήταν δεκάδες χιλιάδες Τούρκων (100.000, 250.000 ή 400.000, ανάλογα με την πηγή).
Ο Κωνσταντίνος περιστοιχιζόμενος από τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες του πολέμησε με αυταπάρνηση, αρνούμενος να παραδοθεί. Μετά από πολιορκία 54 ημερών (2/4-29/5/1453), η Πόλη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Ο Κωνσταντίνος έπεσε νεκρός πιθανότατα κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού. Ο έμπιστος φίλος και ιστοριογράφος του Γεώργιος Σφραντζής δεν βρισκόταν κοντά του την ώρα του θανάτου του, για να δώσει ακριβή ιστορική μαρτυρία.
Αξιολόγηση του Κωνσταντίνου ΙΒ’ Παλαιολόγου
Σύμφωνα με τον Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη, «ο τελευταίος Παλαιολόγος συγκαταλέγεται στις ευγενέστερες ηγεμονικές μορφές του μεσαιωνικού ελληνισμού», αν και κάποιοι νεότεροι ιστορικοί αμφισβητούν τις πολιτικές, στρατιωτικές και διπλωματικές του ικανότητες. Ωστόσο, ακόμα και ο θαυμαστής του Μωάμεθ Β’ και χρονικογράφος της άλωσης Μιχαήλ Κριτόβουλος, επηρεασμένος από τον Θουκυδίδη συγκρίνει τις ηγεμονικές αρετές του Κων/νου ΙΒ΄ με αυτές του Περικλή, παρά το ότι δεν παραθέτει πρωτογενείς ιστορικές πηγές.
Οι Βυζαντινοί συγκλονίστηκαν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, που υπήρξε η «κοινή των Ελλήνων εστία, η διατριβή των μουσών, της επιστήμης απάσης διδασκαλος, η των πόλεων βασιλίς», σύμφωνα με τη «Μονωδία επί τη δυστυχεί Κωνσταντινουπόλει», που γράφτηκε εκείνη την εποχή από τον Ανδρόνικο Κάλλιστο, λόγιο ανθρωπιστή καθηγητή στη Φλωρεντία.
Γιατί είναι ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ (και όχι ΙΑ’) ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας;
Ο Κωνσταντίνος ΙΒ’ Παλαιολόγος υπήρξε ένθερμος θιασώτης της αναγέννησης της εθνικής συνείδησης του Ελληνισμού που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται μετά το 1204 (πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης, από τους Λατίνους). Μέχρι πριν λίγα χρόνια, ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας αναφερόταν ως Κωνσταντίνος ΙΑ’ (ενδέκατος), ενώ στην πραγματικότητα, νεότερες έρευνες δείχνουν ότι πρέπει να αναφέρεται ως Κωνσταντίνος ΙΒ’ (δωδέκατος).
Ενδέκατος, πρέπει να θεωρείται ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ (Κομνηνός) Λάσκαρις, συνιδρυτής του κράτους της Νίκαιας (1204-1205), μαζί με τον αδελφό του Θεόδωρο Α’ Λάσκαρι. Ο πρώτος που διατύπωσε αυτή την άποψη ήταν ο μεγάλος Χιώτης Βυζαντινολόγος και Ακαδημαϊκός, Κωνσταντίνος Άμαντος (1874-1960), γύρω στο 1956. Τα τελευταία χρόνια, η γνώμη αυτή έχει αρχίσει να επικρατεί στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία.
Ο «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς»
Μια νεότερη μαρτυρία
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ, ΩΣ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΠΕΡΝΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ
«Το πιο δημοφιλές θέμα στους θρύλους αυτούς (για την απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό) ήταν ο ‘Μαρμαρωμένος Βασιλιάς’ -κοινό στοιχείο σε κάθε γωνιά του Ελληνισμού. Σύμφωνα με μία εκδοχή, ένας άγγελος εμφανίστηκε στην τελευταία μάχη που δόθηκε στις 29 Μαΐου 1453, για να σώσει τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο που πολεμούσε κυκλωμένος από τους Τούρκους. Ο άγγελος τον πήρε από τη μάχη και τον έκρυψε σε μία υπόγεια σπηλιά κοντά στη Χρυσόπορτα, στη δυτική πλευρά της Κωνσταντινούπολης. Εκεί θα έμενε μαρμαρωμένος (ή κοιμισμένος) μέχρι να ξαναστείλει ο Θεός τον άγγελό του. Τότε ο αγγελιαφόρος του Θεού θα ξυπνούσε τον αυτοκράτορα, θα του επέστρεφε το σπαθί του, και ο αυτοκράτορας θα έβγαινε από τη σπηλιά με τον στρατό του· θα έμπαινε στην Πόλη από την Χρυσόπορτα και θα καταδίωκε τους Τούρκους μέχρι την Κόκκινη Μηλιά, όπου θα τους κατέσφαζε. Πλατιά διαδεδομένος ήταν επίσης ο θρύλος της
τελευταίας λειτουργίας στην Αγιά Σοφιά, και της Αγίας Τράπεζας.
Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Αγιά Σοφιά στη διάρκεια της λειτουργίας, λίγο πριν από τη Θεία Κοινωνία και τότε ο ιερέας εξαφανίστηκε μέσα στους τοίχους της εκκλησίας. Η λειτουργία που είχε διακοπεί θα τελείωνε όταν οι ΄Ελληνες θα ξανάπαιρναν την Πόλη, οπότε ο ιερέας θα έβγαινε από τον κρυψώνα του για να τελειώσει τη λειτουργία. Τότε και η Αγία Τράπεζα, που βυθίστηκε στη θάλασσα του Μαρμαρά, θα επέστρεφε επίσης στην Εκκλησία» (Σπύρος Βρυώνης, «Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού στην Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού [11ος -15ος αι.]», μετ. Κάτια Γαλαταριώτου [Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1996, ανατύπ. 2000)], σ. 388-389).
Πηγή: ΑΛΕΞΙΟΣ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗΣ, «ΓΙΑ ΕΝΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ», Α’ ΤΟΜΟΣ, Β’ Έκδοση, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΉΣΗ, 2024.
Ευχαριστούμε θερμά τον κορυφαίο Βυζαντινολόγο κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη, για την πολύτιμη βοήθειά του.
