Όταν η Ντόρα Γκόλντσμιθ, μια ερευνήτρια που εργαζόταν στη διδακτορική της διατριβή στην Αιγυπτιολογία στο Πανεπιστήμιο Freie του Βερολίνου, ήθελε να μάθει πώς μυρίζουν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι που είχαν πεθάνει, ακολούθησε μια κάπως ανορθόδοξη προσέγγιση: έγινε μούμια σε ένα τμήμα του σώματος της.
«Αρωματίζει το σώμα και το συντηρεί επίσης», εξηγεί Ντόρα Γκόλντσμιθ. Για να μάθει πώς μύριζε, τον Αύγουστο του 2023, η Goldsmith πήρε το ρητινώδες, ανθρακί μείγμα, το έβαλε στο χέρι της και το τύλιξε με επιδέσμους. Το μόνο πρόβλημα ήταν ότι η αφαίρεση του απαιτούσε έντονο τρίψιμο. «Κατάφερα να μουμιοποιήσω τον εαυτό μου και δεν έβγαινε (σ.σ. το μείγμα). Μυρίζει πολύ ωραία», λέει η ερευνήτρια που δεν την πείραξε η μυρωδιά του θανάτου.
Γιατί μύριζαν ωραία τα αρώματα ταρίχευσης
Ένας από τους λόγους για τους οποίους αυτά τα αρώματα ταριχεύματος και ταφής μύριζαν τόσο ωραία ήταν ότι στην πραγματικότητα ήταν και πολύ νόστιμα. «Σχεδόν όλα όσα χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι στα αρώματά τους ήταν βρώσιμα. Τα αρώματα στην αρχαία Αίγυπτο είχαν συχνά πολλές χρήσεις. Μπορούσες να τα φας, να τα μασήσεις, να τα θυμιατίσεις ή να τα φορέσεις στο δέρμα, τα μαλλιά και τα ρούχα σου», αναφέρει η Ντόρα Γκόλντσμιθ.
Χάρη σε έναν συνδυασμό αρχαιολογικών στοιχείων και γραπτών ιστορικών αρχείων, έχουμε μια ιδέα για το τι θα μπορούσε να είχε αλειφθεί στις μούμιες. Μέλι, γιαούρτι, μούρα, χυμός χαρουπιού, χουρμάδες και μοσχαρίσιο λίπος ήταν όλα ενσωματωμένα σε αρώματα ή τοποθετούνταν στις σορούς. Επίσης κάποιες φορές έβαζαν χρυσό στην θέση της γλώσσας στις μούμιες.
Το λιβάνι και το μύρρο, για παράδειγμα, μασούνταν ως τσίχλες σε όλη την περιοχή και χρησιμοποιούνταν και ως ακριβά αρώματα. Λιγότερο γλυκά τρόφιμα συμπεριλαμβάνονταν επίσης στα μείγματα όπως οι σκελίδες σκόρδου και τα κρεμμύδια. Οι φλούδες των κρεμμυδιών χρησιμοποιούνταν συχνά ως υποκατάστατα βλεφάρων. Σε μια περίπτωση, ένα ολόκληρο κρεμμύδι είχε σφηνωθεί απευθείας στην μασχάλη μιας μούμιας, σύμφωνα με την Ντόρα Γκόλντσμιθ.
Για να καθαρίσουν τα νεκρά σώματα, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τα έπλεναν με το καλύτερο διαθέσιμο ποτό. «Στην πραγματικότητα, όλα ακούγονται πολύ φανταχτερά, έτσι δεν είναι; Ελουζαν τα πτώματα με κρασί και μπύρα», λέει η Ντόρα Γκόλντσμιθ.
Ποια μπαχαρικά χρησιμοποιούσαν
Το κατά πόσον χρησιμοποιήθηκαν ή όχι ορισμένα μπαχαρικά είναι ένα σαφώς πιο αμφιλεγόμενο θέμα ανάμεσα στους σύγχρονους Αιγυπτιολόγους. Για παράδειγμα, οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί Ηρόδοτος και Διόδωρος Σικελιώτης υποστήριζαν ότι η κανέλα ήταν ένα κοινό άρωμα στη διαδικασία της ταρίχευσης. Ωστόσο, η Αίγυπτος δεν είχε δημιουργήσει σε εμπορικές διαδρομές προς την Ινδία, όπου φύεται το φυτό της κανέλλας, μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ., προς το τέλος της εποχής των Φαραώ.
Η κουμαρίνη, μια αρωματική ένωση που βρίσκεται στην κανέλα, έχει ανακαλυφθεί σε μούμιες. Ωστόσο αυτό δεν μπορεί να αποδείξει την ύπαρξη κανέλλας στην αρχαία Αίγυπτο πριν τον 3ο αιώνα π.Χ. «Υπάρχει ένα σώμα (σ.σ. από εκείνη την εποχή) που φαινόταν ότι είχε κασσία πάνω του, αλλά έκτοτε έχουν κάνει μια νέα ανάλυση και έχει αλκοόλ κανέλας», λέει η Νούρι Μακ Μπράιντ, ερευνήτρια και αρωματοποιός που εξερευνά το θέμα στο Death/Scent, ένα ακαδημαϊκό ιστολόγιο για τη χρήση αρωμάτων σε τελετές θανάτου.
Ωστόσο, όπως επισημαίνει, αυτή η συγκεκριμένη ένωση θα μπορούσε επίσης να προέρχεται από γαρίφαλα. «Η γλώσσα γίνεται πολύ δύσκολη γιατί ακόμη και στη Μέση Ανατολή, βλέπουμε αραμαϊκά, βλέπουμε εβραϊκά, βλέπουμε αρχαία αραβικά. Αλλάζουν ορολογία γιατί παίρνουν μόνο μια ωραία καφέ σκόνη, που δεν ξέρουν απαραίτητα τι είναι. Είναι γαρύφαλλο; Είναι κανέλα; Είναι κασσία; Είναι μοσχοκάρυδο; Είναι όλα αυτά ανακατεμένα μαζί;», λέει η Νούρι Μακ Μπράιντ.
Υπάρχουν και άλλα μπαχαρικά που σίγουρα έφτασαν στη χώρα των Φαραώ. Ο Ραμσής Β’, ο οποίος πέθανε το 1213 π.Χ., θάφτηκε με κόκκους πιπεριού στην μύτη. «Οι Αιγύπτιοι δεν είχαν πραγματικά εμπορικές επαφές με την Ινδία [τότε], οπότε ήταν κάτι πραγματικά ξεχωριστό. Η ιδέα πίσω από αυτό είναι ότι ο Ραμσής Β’ θα μύριζε κάτι ευχάριστο όλη την ώρα στην αιωνιότητα», σημειώνει η Ντόρα Γκόλντσμιθ.
Το άρωμα ήταν ισχυρό σύμβολο κοινωνικής τάξης
Στην αρχαία Αίγυπτο, το άρωμα ήταν ένα ισχυρό σύμβολο κοινωνικής τάξης, τόσο στη ζωή όσο και μετά θάνατον. Με δεδομένο ότι οι συγγενείς ήθελαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα να έχουν την καλύτερη δυνατή ζωή στην αιωνιότητα, έτειναν να ξοδεύουν όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα στη διαδικασία της ταρίχευσης, ανάλογα με τον προϋπολογισμό τους. Για τις οικογένειες των νεκρών αυτή η απόφαση είχε βαθύτερες προεκτάσεις.
«Υπάρχει αυτή η συσχέτιση μεταξύ αρώματος και ταυτότητας στην αρχαία Αίγυπτο, στην οποία ο τρόπος που μυρίζεις σηματοδοτεί την κοινωνική σου θέση, πόσο πλούσιος είσαι ή πόσο σεβαστός είσαι», λέει η Ρόμπιν Πράις, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας και Αρχαίου Κόσμου Joukowsky του Πανεπιστημίου Brown. Σε ορισμένες περιπτώσεις, το άρωμα σήμαινε ακόμη ότι κάποιος ήταν θεότητα. «Μιλούν για τους νεκρούς που υιοθετούν το άρωμα των θεών, ώστε να τους δεχτούν και να τους καλωσορίσουν στην αιωνιότητα. Έτσι, μυρίζοντας θεϊκά, γίνεσαι θεϊκός με κάποιο τρόπο», αναφέρει η ερευνήτρια.
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν έχασαν το μάλλον φρικιαστικό θέαμα της φυσικής σήψης. Το Βιβλίο των Νεκρών, το οποίο χρονολογείται από το 1.550 π.Χ., περιλαμβάνει μια σειρά από αρκετά φρικιαστικές περιγραφές. «Τα κόκαλα μαλακώνουν και η σάρκα γίνεται μια μάζα που μυρίζει άσχημα. Βρωμάει, σαπίζει και μετατρέπεται σε μάζα σκουληκιών. Τίποτα άλλο εκτός από σκουλήκια. Είναι πολύ ενήμεροι για το τι συμβαίνει όταν πεθαίνεις και το σώμα σου σαπίζει, και παλεύουν ενεργά εναντίον αυτού για να σου δώσουν αυτή την θετική μυρωδιά, ώστε να γίνεις δεκτός στην αιωνιότητα», σημειώνει η Ρόμπιν Πράις.
Ξόδευαν μία περιουσία
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν εξαιρετικά επιδέξιοι στο να κρατούν τα σκουλήκια μακριά από τις σορούς, αφού αφαιρούσαν πρώτα τα υγρά και μετά τους ιστούς των οργάνων. Χρησιμοποιούσαν άλατα νάτρου για να αφυδατώσουν περαιτέρω το σώμα και τέλος εφάρμοζαν ρητίνες και έλαια για να κρατούν τα έντομα μακριά. «Μέρος αυτής της τελετουργικής διαδικασίας ταρίχευσης ήταν να εξοπλίζουν το νεκρό σώμα με μια θετική μυρωδιά, επειδή οι αρνητικές μυρωδιές του θανάτου και της σήψης θα μπορούσαν στην πραγματικότητα να καταδικάσουν την ψυχή», λέει η Ρόμπιν Πράις.
Οι ζωντανοί συγγενείς δεν θα ήταν φειδωλοί στα έξοδα για τα αρώματα. Η Ρόμπιν Πράις επισημαίνει ότι σχεδόν όλες οι κολλώδεις ουσίες, οι ρητίνες, τα έλαια και τα αρώματα που χρησιμοποιούνταν στην ταρίχευση, αγοράζονταν έξω από την Αίγυπτο και αυτό σήμαινε ότι ήταν ιδιαίτερα ακριβά. Αν και οι ταφές των κατώτερων τάξεων έτειναν να είναι πιο απλές, οι φαραώ και η αριστοκρατία της αρχαίας Αιγύπτου θα αλείφονταν με τα καλύτερα αρώματα που μπορούσαν να αγοραστούν.
Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι αυτά τα συστατικά, μερικά από τα οποία ταξίδευαν χιλιάδες μίλια διά ξηράς, θα κόστιζαν μία περιουσία. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, όμως, πλήρωναν αυτά τα χρήματα για τους νεκρούς τους. Το γεγονός ότι τα σώματα θάφτηκαν μυρίζοντας σαν την αριστοκρατία είναι μια απόδειξη της αγάπης και του πένθους των οικογενειών.
Για την Ντόρα Γκόλντσμιθ, τα σημερινά της πειράματα με την παρασκευή αρωμάτων αποδείχθηκαν ένας ασυνήθιστος τρόπος να δεθεί περισσότερο με την οικογένεια της. Το ίδιο μείγμα ταρίχευσης που χρησιμοποίησε στον εαυτό της το άλειψε και στο χέρι του πατέρα της. Μετά τον ρώτησε εάν θα ήθελε να μουμιοποιηθεί κάποια μέρα και εκείνος της απάντησε: «Αγάπη μου, είμαι ακόμα εδώ!».
