ΤΙ ΗΤΑΝ ΑΡΑΓΕ, ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ κατάσταση του ίδιου του αλιευτικού στο οποίο επέβαιναν, εκείνο που έστειλε πάνω από πεντακόσιους ανθρώπους στον βυθό, και μάλιστα σε ήρεμα νερά, πριν από έξι μήνες, σε ένα ναυάγιο που έγινε πρώτη είδηση στα μεγαλύτερα διεθνή μέσα; Ήταν απλά και μόνο η «κακιά στιγμή» ή μήπως η αδιαφορία, η αμέλεια ή/και λάθος χειρισμοί εκ μέρους των ελληνικών αρχών; Φταίνε άραγε οι ίδιοι οι πνιγμένοι για τον χαμό τους, όπως ήταν αρχικά η επίσημη «γραμμή» ή μήπως τα πράγματα είναι αρκετά πιο περίπλοκα και υπάρχουν σοβαρές ευθύνες που πρέπει να αποδοθούν;
«Το μόνο που μας ενδιαφέρει είναι να γνωρίζει ο κόσμος τι συνέβη». Αυτή η ρήση ενός νεαρού επιζώντα ήταν το «μότο» της εκδήλωσης για το ναυάγιο της Πύλου που διοργάνωσαν χτες το απόγευμα στο «Ρομάντσο» η Διεθνής Αμνηστία και το Human Rights Watch (Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων), παρουσία δεκάδων Ελλήνων και ξένων δημοσιογράφων, καθώς επίσης και εκπροσώπων νομικών οργανώσεων, ακτιβιστών, μελών οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και διασωθέντων, με κεντρικό σύνθημα «Έξι μήνες μετά, καμιά δικαιοσύνη».
Μεγάλη ήταν η προσέλευση, μεγάλη η συγκίνηση, ειδικά στις ζωντανές και στις διαδικτυακές παρεμβάσεις που έγιναν από διασωθέντες και συγγενείς θυμάτων, κοινή δε η επιθυμία το κακό που συνέβη να μην ξεχαστεί και ακόμα περισσότερο να μην επαναληφθεί.
Σύμφωνα με την έκθεση που συνέταξαν οι δύο οργανώσεις και η οποία παρουσιάστηκε στην εκδήλωση μαζί με μια σειρά συστάσεις προς τις ελληνικές αρχές και τους ευρωπαϊκούς φορείς, τόσο για το συγκεκριμένο συμβάν όσο και για το προσφυγικό γενικότερα, επισημάνθηκε ότι οι έρευνες έχουν σημειώσει μικρή πρόοδο, ενώ οι μαρτυρίες των επιζώντων δείχνουν ενδεχόμενες δικονομικές ελλείψεις.
Διότι είναι αλήθεια ότι παρά το έντονο διεθνές ενδιαφέρον που προκάλεσε, ούτε ευθύνες ούτε κατηγορίες αποδόθηκαν ακόμα για το τραγικό δυστύχημα –το μεγαλύτερο που συνέβη μεταπολεμικά στα ελληνικά χωρικά ύδατα και μάλιστα υπό πολύ καλές καιρικές συνθήκες– που είχε αποτέλεσμα από τους 750 ανθρώπους, οι οποίοι είχαν ξεκινήσει από τη Λιβύη με ένα σαπιοκάραβο ονόματι «Adriana» και προορισμό την Ιταλία, να διασωθούν μόλις 104, με 82 σορούς να έχουν ανασυρθεί και όλους τους άλλους να θεωρούνται τυπικά μεν αγνοούμενοι, ουσιαστικά όμως νεκροί.
Η Διεθνής Αμνηστία (ΔΑ) και το Human Rights Watch (HRW) πήραν συνεντεύξεις από επιζώντες και συγγενείς αγνοουμένων, Έλληνες λιμενικούς και αστυνομικούς, από εκπροσώπους ΜΚΟ, από τον ΟΗΕ και άλλους διεθνείς φορείς και οργανισμούς. Αναζήτησαν επίσης πληροφορίες από το υπουργείο Ναυτιλίας, την Ομάδα Αναγνώρισης Θυμάτων Καταστροφών της αστυνομίας, την Εισαγγελία του Αρείου Πάγου και τη Frontex. Οι επιζώντες δήλωσαν ότι το σκάφος του Ελληνικού Λιμενικού που με μεγάλη καθυστέρηση έφτασε στο σημείο ρυμούλκησε το δικό τους προκαλώντας την ανατροπή του και επέδειξε ολιγωρία στην κινητοποίηση των επιχειρήσεων διάσωσης.
Σύμφωνα με την έκθεση που συνέταξαν οι δύο οργανώσεις και η οποία παρουσιάστηκε στην εκδήλωση μαζί με μια σειρά συστάσεις προς τις ελληνικές αρχές και τους ευρωπαϊκούς φορείς, τόσο για το συγκεκριμένο συμβάν όσο και για το προσφυγικό γενικότερα, επισημάνθηκε ότι οι έρευνες έχουν σημειώσει μικρή πρόοδο, ενώ οι μαρτυρίες των επιζώντων δείχνουν ενδεχόμενες δικονομικές ελλείψεις. Ως απάντηση στα ευρήματα και στα αιτήματα παροχής πληροφοριών, το υπουργείο Ναυτιλίας δήλωσε στις 4/12 ότι δεν μπορούσε να παράσχει περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα συμβάντα, επικαλούμενο εν εξελίξει δικαστικές και εξωδικαστικές έρευνες. Ιδού, όμως, τα κυριότερα σημεία όσων ειπώθηκαν:
• Η Δέσποινα Παρασκευά-Βελουδογιάννη, υπεύθυνη εκστρατειών του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας, και η Αντριάνα Tιντόνα, ερευνήτρια της Amnesty International, αναφέρθηκαν στις έρευνες και τις επαφές της οργάνωσης όλο αυτό το διάστημα, στα εμπόδια που αντιμετώπισαν αλλά και στο ενδιαφέρον που υπήρξε από ανεξάρτητες αρχές όπως ο Συνήγορος του Πολίτη.
• Η Τζούντιθ Σάντερλαντ από το HRW στάθηκε στην πλημμελή ανταπόκριση των ελληνικών αρχών και στο γεγονός ότι επί 15 ολόκληρες ώρες το σκάφος του Λιμενικού που στάλθηκε στο σημείο –ένα σκάφος ακατάλληλο για επιχειρήσεις διάσωσης– παρακολουθούσε χωρίς να παρεμβαίνει.
Παρότι το Λιμενικό δηλώνει ότι κατά τη διάρκεια επικοινωνίας μέσω δορυφορικού τηλεφώνου από τις 15:30 μέχρι τις 21:00 της 14ης/7/23 με επιβαίνοντες στο «Adriana», εκείνοι «επαναλάμβαναν σταθερά ότι επιθυμούν να πλεύσουν προς Ιταλία και δεν ήθελαν καμία συνδρομή από την Ελλάδα», επιζώντες είπαν στη Διεθνή Αμνηστία και το HRW ότι, αντιθέτως, οι επιβαίνοντες καλούσαν σε διάσωση. Σε κάθε περίπτωση, ο κανονισμός της Ε.Ε. ορίζει ότι η υποχρέωση να λαμβάνεται «κάθε μέτρο που κρίνεται απαραίτητο για την ασφάλεια των σχετικών προσώπων» παραμένει ακόμη και όταν οι επιβαίνοντες αρνούνται να δεχθούν συνδρομή.
• Οι ελληνικές αρχές δήλωσαν ότι αρχικά ένα ελικόπτερο εντόπισε το «Adriana» στις 15:35 της 13ης Ιουνίου. Το σκάφος του Λιμενικού ΠΠΛΣ-920 κατέπλευσε πλησίον του «Adriana» μόλις στις 22:40 το βράδυ. Τα παραπλέοντα τάνκερ «Lucky Sailor» και «Faithful Warrior» έλαβαν εντολή από το ΕΚΣΕΔ Πειραιά να παράσχουν συνδρομή (νερό και τρόφιμα) και να παρακολουθούν το αλιευτικό σκάφος.
• Η Frontex επιβεβαίωσε ότι προσφέρθηκε δύο φορές να αποστείλει εναέρια υποστήριξη, ωστόσο δεν έλαβε απάντηση από τις ελληνικές αρχές. Ειδοποίησε επίσης ότι το σκάφος ήταν υπερφορτωμένο και ότι κανείς δεν φορούσε σωσίβιο. Με αφορμή εξάλλου την τραγωδία της Πύλου ξεκίνησε έρευνα για τον ρόλο της Frontex στις επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης στη Μεσόγειο, ύστερα από πρωτοβουλία της Ευρωπαίας διαμεσολαβήτριας Έμιλι Ο’ Ράιλι.
• Στις 17:53, η γραμμή βοήθειας Alarm Phone, η οποία είχε δεχτεί κλήσεις από επιβαίνοντες στο «Adriana», ειδοποίησε το Λιμενικό Σώμα ότι πάνω στο σκάφος επέβαιναν παιδιά, αρκετοί «πολύ άρρωστοι» άνθρωποι και επιβάτες που «ζητούσαν επειγόντως βοήθεια», ενώ η ακτιβίστρια Nawal Soufi, που είχε επίσης έρθει σε επαφή με επιβαίνοντες, έγραψε στο Twitter στις 18:55 ότι έξι άνθρωποι είχαν πεθάνει και άλλοι δύο βρίσκονταν σε κρίσιμη κατάσταση. Το ίδιο το αλιευτικό ήταν σε φανερά κακή κατάσταση εξαρχής, κάτι που καθιστούσε μια οργανωμένη επιχείρηση διάσωσης ακόμα πιο επιτακτική, το δε μη αξιόπλοο του αλιευτικού και μόνο από την εικόνα του είχε επισημάνει ο ίδιος ο πρωθυπουργός, Κυριάκος Μητσοτάκης.
• Το ΕΚΣΕΔ Πειραιά δεν κινητοποίησε άλλα μέσα, αν και αναφορές δείχνουν ότι υπήρχαν διαθέσιμα πλοία σε πλησιέστερα λιμάνια και αποδέσμευσε τα δύο παραπλέοντα τάνκερ παρά την περιορισμένη ικανότητα διάσωσης του σκάφους του Λιμενικού που είχε αποσταλεί.
• Το ελληνικό Λιμενικό Σώμα ισχυρίζεται ότι η μηχανή του σκάφους «Adriana» σταμάτησε να λειτουργεί κατά τις 01:40 της 14ης Ιουνίου και το πλωτό περιπολικό ΠΠΛΣ-920 προσέγγισε το αλιευτικό προκειμένου να αξιολογήσει την κατάσταση. Στις 02:04, το ΠΠΛΣ-920 ενημέρωσε το ΕΚΣΕΔ Πειραιά ότι είδαν το «Adriana» να παίρνει κλίση και να ανατρέπεται.
Έντεκα από τους 21 επιζώντες που ερωτήθηκαν είπαν ότι στη συνέχεια το ΠΠΛΣ-920 πρόσδεσε σχοινί στο «Adriana» και επιτάχυνε, με αποτέλεσμα την περιδίνηση του αλιευτικού μέχρι την ανατροπή του. Ο Γκαμάλ από την Αίγυπτο δήλωσε ότι όταν το σκάφος του Λιμενικού Σώματος προσέγγισε το αλιευτικό, εκείνος καθόταν στο κατάστρωμα «επειδή ήμουν τόσο ενθουσιασμένος, ήθελα να δω εκείνους τους ανθρώπους που έρχονταν να μας σώσουν». Θυμήθηκε ότι «όταν έδεσαν το σχοινί… έσπρωξαν το σκάφος μας προς τα αριστερά πολύ γρήγορα… Πηγαίνουν αριστερά, το πλοίο βουλιάζει αριστερά, έπειτα πηγαίνουν δεξιά, το πλοίο βουλιάζει περισσότερο στα δεξιά…». Πολλοί επιζώντες έδωσαν παρεμφερείς περιγραφές σε Lighthouse Reports, Solomon, Forensis, «New York Times», «Guardian» και Reuters.
Διαπιστώθηκαν ομοιότητες με το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι (20/1/14), για το οποίο στις 7/7/2022 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου καταδίκασε την Ελλάδα διότι οι ελληνικές αρχές «δεν διεξήγαγαν σε βάθος έρευνα για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες βυθίστηκε η βάρκα, διότι δεν έπραξαν τα δέοντα για να παράσχουν στους προσφεύγοντες και τους συγγενείς τους το απαιτούμενο επίπεδο προστασίας και επίσης για την εξευτελιστική συμπεριφορά που υπέστησαν οι διασωθέντες». Έκθεση εξάλλου του 2021 της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Καταπολέμησης της Απάτης (OLAF) σημείωνε άλλα περιστατικά κατά τα οποία το ελληνικό Λιμενικό Σώμα ρυμούλκησε σκάφη μεταναστών εκτός των ελληνικών χωρικών υδάτων.
• Μετά την ανατροπή του «Adriana», οι επιζώντες δήλωσαν ότι άνθρωποι σκαρφάλωσαν στο κύτος του σκάφους, το οποίο –σύμφωνα με τις αναμνήσεις των επιζώντων και σε στενή συμφωνία με την αναφορά του Λιμενικού Σώματος– χρειάστηκε μόλις 20΄ για να βυθιστεί ολοσχερώς. Οι περισσότεροι επιζώντες δήλωσαν ότι το πλήρωμα του ΠΠΛΣ-920 καθυστέρησε να αναλάβει δράση, ενώ αρκετοί δήλωσαν ότι το περιπολικό σκάφος έριξε σωσίβιες λέμβους τουλάχιστον 20΄-60΄ αργότερα. Σύμφωνα με τον Αμπάς από τη Συρία, «εάν είχαν αντιμετωπίσει με σοβαρότητα την κατάσταση και είχαν έρθει αμέσως, θα είχαν σωθεί τουλάχιστον 300 άτομα».
• Εννέα Αιγύπτιοι επιζώντες συνελήφθησαν και τους απαγγέλθηκαν κατηγορίες για διακίνηση, οι οποίες επιβαρύνθηκαν με κατηγορίες για ανθρωποκτονία επιβαινόντων, πρόκληση ναυαγίου, παράνομη είσοδο, καθώς και σύσταση και συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση. Η υπόθεσή τους εκκρεμεί ενώπιον των δικαστικών αρχών της Καλαμάτας. Για τους εννέα αυτούς συλληφθέντες, που κανένα στοιχείο δεν πιστοποιεί την ενοχή τους, τρέχει ήδη καμπάνια για την κάλυψη των νομικών εξόδων, της διερμηνείας και της ανεξάρτητης έρευνας. Η πανηγυρική αθώωση πρόσφατα στα Χανιά τριών προσφύγων που επίσης κατηγορήθηκαν άδικα ως διακινητές, έχοντας κάνει στο μεταξύ 2 χρόνια φυλακή από τα 155(!) που τους είχαν αρχικά φορτώσει, αποτελεί ένα θετικό δεδικασμένο.
Το Ναυτοδικείο κίνησε διαδικασία προκαταρκτικής έρευνας τον Ιούνιο. Τον Σεπτέμβριο, ένας συνασπισμός νομικών κατέθεσε μήνυση εξ ονόματος 40 επιζώντων, οι οποίοι καταγγέλλουν ότι οι ελληνικές αρχές υπήρξαν ποινικά υπεύθυνες για το ναυάγιο και ζητούν να παραστούν ως διάδικοι στην υπόθεση που εκδικάζεται στο Ναυτοδικείο. Ζήτησαν από τις δικαστικές αρχές να διασφαλίσουν όλα τα στοιχεία και να φωτογραφίσουν το βυθισμένο σκάφος, εφόσον δεν είναι εφικτή η ανάληψη σορών. Από τις αρχές Δεκεμβρίου, μόνο 13 επιζώντες έχουν κληθεί να καταθέσουν. Οι δικηγόροι των επιζώντων δήλωσαν ότι η εισαγγελία του Ναυτοδικείου ζήτησε, μόλις στα τέλη Σεπτεμβρίου, από αξιωματούχους να της προσκομίσουν τα κινητά τηλέφωνα που ανήκουν σε 13 λιμενικούς του ΠΠΛΣ-920.
• Επτά επιζώντες ισχυρίζονται ότι οι Έλληνες αξιωματούχοι πήραν τις τηλεφωνικές συσκευές τους χωρίς να τους δώσουν τη δυνατότητα να μεταφορτώσουν ή να αντιγράψουν δεδομένα. Τον Αύγουστο, τα ελληνικά ΜΜΕ ανέφεραν ότι παραδόθηκαν 20 κινητά τηλέφωνα τα οποία είχαν παραμείνει «σε τσάντα στο σκάφος του Λιμενικού». Ο υπουργός Ναυτιλίας επιβεβαίωσε ότι 21 συσκευές κινητής τηλεφωνίας κατασχέθηκαν και αποτελούν μέρος του «προανακριτικού υλικού». Οι δικηγόροι των 40 επιζώντων προσέφυγαν στο Ναυτοδικείο προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι όλα τα σχετικά δεδομένα από τις εν λόγω συσκευές θα γίνουν δεκτά ως στοιχεία στην έρευνα κατά του Λιμενικού Σώματος, στο οποίο επίσης καταλογίζεται ότι δεν διέταξε έστω μια ΕΔΕ για το περιστατικό.
Ο υπουργός Ναυτιλίας δήλωσε στη Βουλή τον Αύγουστο ότι ο εξοπλισμός καταγραφής του περιπολικού σκάφους ΠΠΛΣ-920 παρουσίαζε δυσλειτουργία, ενώ σε προγενέστερη δήλωσή του ο εκπρόσωπος Τύπου του Λιμενικού ανέφερε διαφορετικούς λόγους για την ανυπαρξία σχετικών καταγραφών. Ωστόσο, τα ΜΜΕ ανέφεραν ότι οπτικοακουστικό υλικό από το σκάφος του Λιμενικού Σώματος παραδόθηκε τον Ιούνιο σε δικαστικές αρχές που δεν προσδιορίζονται και ότι ο κυβερνήτης του περιπολικού βιντεοσκόπησε με το κινητό του τις οθόνες του σκάφους όπου απεικονιζόταν το «Adriana» να κλυδωνίζεται κοντά σε ένα μεγαλύτερο πλοίο, πιθανότατα το «Faithful Warrior».
• Στο πλαίσιο της προανακριτικής εξέτασης, οι επιζώντες ανακρίθηκαν όχι μόνο από την Εισαγγελία Καλαμάτας, αλλά και από αξιωματούχους του Λιμενικού, γεγονός που εγείρει ερωτήματα σχετικά με την ανεξαρτησία και την ακεραιότητα των ερευνών. Διαπιστώθηκαν επίσης πανομοιότυπες διατυπώσεις που προϊδεάζουν για «προκάτ» αναφορές, ενώ ο Σύρος Φαρίντ είπε ότι η δήλωσή του ενώπιον της Εισαγγελίας σχετικά με τη ρυμούλκηση του «Adriana» από το Λιμενικό είχε αλλαχθεί ώστε να αναφέρει ότι το πλοίο βυθίστηκε για άλλους λόγους.
Για πρώτη φορά σε ναυάγιο οι ελληνικές αρχές ενεργοποίησαν το πρωτόκολλο Αναγνώρισης Θυμάτων Καταστροφών (DVI) με σκοπό την αναγνώριση θυμάτων με τη συνεργασία της Ελληνικής Αστυνομίας, του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού (ICRC-ΔΕΕΣ), της Διεθνούς Επιτροπής Αγνοουμένων και των χωρών καταγωγής. Από τα μέσα Νοεμβρίου, 58 από τις 82 ανακτηθείσες σορούς έχουν αναγνωριστεί και έχουν στην πλειονότητά τους επαναπατριστεί. Οι μη αναγνωρισθείσες σοροί θα ταφούν στην Αθήνα με ειδικές εγγυήσεις ώστε να διασφαλίζεται η ιχνηλασιμότητά τους. Από τον Νοέμβριο, η ομάδα έχει λάβει 550 αιτήματα αναγνώρισης που υποστηρίζονται από δείγματα DNA.
Συγκινητικές ήταν οι ζωντανές μαρτυρίες διασωθέντων και συγγενών θυμάτων, με τον Ναγέφ Σαγιασνά από τη Συρία που πάλευε, καθώς είπε, πολλές ώρες με τον θάνατο και καταλόγισε στο σκάφος του Λιμενικού καθυστερημένη και λάθος αντίδραση, να μην μπορεί από τη συγκίνηση να ολοκληρώσει, τον Πακιστανό Ζισάν Σαρβάρ να καταγγέλλει την αδράνεια των αρχών και την έλλειψη πληροφόρησης –αρνήθηκαν, είπε, ακόμα και τη συνδρομή επιζώντων στην αναγνώριση σορών– και τον επίσης Σύρο Οντάι Αλ Ταμπάλ, που έχασε αδελφό και άλλους συγγενείς στο ναυάγιο, να αναφέρεται στις δυσκολίες που συνάντησαν οι οικογένειες ακόμα και για την ανάκτηση και ταφή των σορών των δικών τους ανθρώπων.
• Έγινε λόγος για δραστικό περιορισμό των επαναπροωθήσεων μετά το ναυάγιο της Πύλου, ενώ δίνεται έκτοτε εμφατική προβολή σε επιχειρήσεις διάσωσης του Λιμενικού σε ανάλογες περιπτώσεις, στις οποίες ακολουθήθηκαν όλοι εκείνοι οι κανόνες που καταγγέλλεται ότι δεν εφαρμόστηκαν τότε.
• Επισημάνθηκε, επιπλέον, η ύπαρξη fake βίντεο που κυκλοφόρησαν στο Διαδίκτυο ως δήθεν προερχόμενα από το ναυάγιο της Πύλου.
• Σύμφωνα με τη Forensis, 55.445 παράνομες επαναπροωθήσεις έχουν καταγραφεί στα ελληνικά χωρικά ύδατα μόνο την τελευταία τετραετία, ενώ την απουσία μηχανισμού προστασίας προσφύγων και μεταναστών ακόμα και στις δομές έχει καταγγείλει και η Ευρωπαία Επίτροπος Ίλβα Γιόχανσον.
• Από το ποσό των 89 εκατ. ευρώ που έλαβε η Ελλάδα από την Ε.Ε. για την περίοδο 2021-2027 για το προσφυγικό, μόλις το 0,7% προορίζεται για επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης.
