Η εξήγηση γι’ αυτό είναι τόσο απλή, παλιά και κλισέ όσο και τρομερά περίπλοκη. Από το χωράφι στο ράφι -φράση την οποία ακούμε δεκαετίες τώρα- η τιμή ενός προϊόντος εκτοξεύεται και από αυτά που πληρώνει ο τελικός καταναλωτής για να τα αγοράσει μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό καταλήγει στον αγρότη. Πρακτικές καρτέλ, κερδοσκοπικά κόλπα, αλλά και συχνά μια τεράστια αλυσίδα επαγγελματιών που μεσολαβούν στη διαδρομή που περιγράψαμε παραπάνω ευθύνονται για το «τσουχτερό» αποτέλεσμα, το οποίο πληρώνει στο τέλος ακριβά και ο αγρότης, αλλά και ο καταναλωτής. Είναι πληθωρισμός ή κερδοσκοπία και απληστία;
Υπάρχουν δύο δεδομένα λοιπόν: τα προϊόντα φεύγουν από τους παραγωγούς σε πολύ χαμηλές τιμές και φτάνουν στους καταναλωτές σε πολύ υψηλές. Πόσο όμως; Η αλήθεια είναι ότι για κάθε προϊόν η απόκλιση των τιμών είναι διαφορετική, όπως διαφορετική είναι φυσικά και η διαδικασία παραγωγής, η επεξεργασία, οι απαιτήσεις μεταφοράς και αποθήκευσης. Παρ’ όλα αυτά, στη διαδρομή από το χωράφι μέχρι το ράφι η τιμή μπορεί να εκτοξευθεί μέχρι και παραπάνω από 700%!
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του αρακά. Οπως περιγράφουν Θεσσαλοί παραγωγοί τον πουλάνε στα 0,46 ευρώ το κιλό και αργότερα βλέπουν το ίδιο προϊόν -το δικό τους- να πωλείται σε συσκευασίες των 800 γραμμαρίων έναντι 3,85 ευρώ. Η ανατίμηση ξεπερνά το 700% και το ξεπερνά κατά… πολύ εάν σκεφτούμε ότι η τιμή κιλού στο ράφι διαμορφώνεται στα 4,81 ευρώ για ένα προϊόν που δεν υπόκειται σε κάποια ιδιαίτερη επεξεργασία.
Ο Καποδίστριας, κατά τη δημοφιλή ιστορία, έκανε ολόκληρη… πλεκτάνη για να πείσει τους προγόνους μας να τρώνε πατάτες και τώρα τις πληρώνουμε «χρυσάφι». Αν και η τιμή παραγωγού, στα 0,45 ευρώ το κιλό, δεν είναι ιδιαίτερα ακριβή, στα ράφια η πατάτα φτάνει έως και τα 1,80 ευρώ το κιλό.
Παρόμοια είναι η «διαδρομή» και στα φρούτα. Τα λεμόνια πωλούνται από τους παραγωγούς στα 0,35-0,40 ευρώ το κιλό και φτάνουν στο σούπερ μάρκετ στα 1,25 ευρώ το κιλό, ενώ τα πορτοκάλια φεύγουν από το χωράφι στα 0,35 ευρώ το κιλό και φτάνουν στο σούπερ μάρκετ σε τιμές από 1 έως και 1,65 ευρώ. Τα δε μανταρίνια, στις κεντρικές αγορές πωλούνται προς περίπου 0,80 ευρώ το κιλό και στα σούπερ μάρκετ από 1,49 έως 1,70 ευρώ το κιλό.
Μια ξεχωριστή κατηγορία είναι τα γάλατα και τα τυριά που κάνουν ράλι ανατίμησης από τον… στάβλο στο ράφι. Από την ευρύτερη περιοχή των Τρικάλων, το πρόβειο πωλείται από τους παραγωγούς σε τιμή περίπου 1,5 ευρώ (από 1,4 έως 1,6) και από τη Φθιώτιδα στα 1,48 το λίτρο, φτάνοντας στο σούπερ μάρκετ σε τιμή που κυμαίνεται από 2,78 έως και παραπάνω από 3 ευρώ το λίτρο. Το κατσικίσιο γάλα πωλείται από τους παραγωγούς των Τρικάλων σε τιμή μεταξύ 0,93-0,96 ευρώ και από τους παραγωγούς της Λαμίας περίπου στα 0,94 ευρώ το λίτρο. Στο ράφι, η τιμή του λίτρου κυμαίνεται από 2,80 ευρώ μέχρι 3,44 αν πρόκειται για βιολογικό ή χωρίς λακτόζη, ενώ το κεφίρ από κατσικίσιο γάλα φτάνει τα 6,30 ευρώ.
Οι παραγωγοί λένε ότι είναι ο «αδύναμος κρίκος» της αγοράς, κάτι που αποδεικνύεται στην πράξη. «Σκεφτείτε», λέει στο «ΘΕΜΑ» κτηνοτρόφος από τα Τρίκαλα, «ότι για την παραγωγή φέτας ή λευκού τυριού χρειάζεται αναλογία 70/30 πρόβειου και γίδινου γάλακτος. Εμείς δίνουμε το πρόβειο 1,5 ευρώ και το γίδινο 0,96. Για να φτιαχτεί ένα κιλό τυρί χρειάζονται τέσσερα κιλά γάλακτος, από τα οποία θα προκύψουν και άλλα προϊόντα, όπως το βούτυρο, η μυζήθρα κ.ά.
Στο κόστος των 5 και πλέον ευρώ, αν προσθέσουμε και τον ΦΠΑ και την παραγωγή, εξάγουμε το συμπέρασμα ότι το μάξιμουμ κόστος παραγωγής δεν ξεπερνά τα 7,5 ευρώ. Αντε τώρα να εξηγήσεις πώς γίνεται η φέτα να πωλείται τουλάχιστον 15,50 ευρώ το κιλό στο σούπερ μάρκετ και η βιολογική να ξεπερνά τα 20 ευρώ. Και πώς γίνεται να στέλνεται η ίδια φέτα στη Γερμανία με την ίδια τιμή -άρα λογικά με μηδενικό κόστος μεταφοράς-, να βρίσκεται νοθευμένη, να αποχαρακτηρίζεται από ΠΟΠ και να επιστρέφεται για να επαναδιατεθεί στην Ελλάδα χωρίς αλλαγή στην τιμή».
«Αδικαιολόγητα υψηλή και αμετάβλητη» είναι, κατά τους αγρότες, και η τιμή του ψωμιού. Η πορεία της τιμής του σιταριού που βγάζει ο Θεσσαλικός Κάμπος είναι πτωτική φέτος, σε σχέση με πέρυσι, με την καλύτερη τιμή που πετυχαίνεται να είναι τα 0,33 ευρώ – στα όρια του κόστους παραγωγής. Ακόμα και αν αγοράζεται 0,25 ευρώ, εξηγούν, πωλείται από τους χονδρέμπορους που το παραλαμβάνουν έναντι 0,50 ευρώ, με τους αγρότες να αναρωτιούνται πόσο μεγάλο είναι το κόστος παραγωγής για να φτάσει το ψωμί να πωλείται προς 3 ευρώ το κιλό (1,20 τα 300 γραμμάρια).
Το ράλι δεν αφορά μόνο προϊόντα που φτάνουν στο τραπέζι μας, αλλά και μη βρώσιμα. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το βαμβάκι. Κατά μέσο όρο, το βαμβάκι φεύγει από τον παραγωγό σε τιμή 0,50 ευρώ το κιλό. Το ίδιο προϊόν φτάνει στο ράφι του σούπερ μάρκετ, επεξεργασμένο και συσκευασμένο (συνήθως σε συσκευασίες των 100 ή 200 γραμμαρίων), σε τιμή που κυμαίνεται από 10,50 έως 17 ευρώ το κιλό.
Η Βαβέλ και τα κόλπα
Στο ερώτημα τώρα πώς και γιατί η τιμή εκτοξεύεται από το χωράφι -ή τον στάβλο- στο ράφι, η απάντηση είναι πολυπαραγοντική. «Σε κάθε προϊόν υπάρχουν καρτέλ τα οποία είναι πανίσχυρα και ρυθμίζουν τις τιμές που αγοράζουν πουλώντας πανάκριβα και έχοντας τεράστια υπερκέρδη. Οι αγρότες μπορεί να αισθανόμαστε ότι μας κοροϊδεύουν, όμως είμαστε αναγκασμένοι να παίξουμε το παιχνίδι τους καθώς είναι ανεξέλεγκτα, ελέγχουν την παραγωγή και το εμπόριο», εξηγούν οι αγρότες. Παράγοντες της αγοράς, πάντως, επισημαίνουν ότι ένας άλλος λόγος για τον οποίο οι τιμές εκτοξεύονται μέχρι να φτάσουν στο τελικό σημείο πώλησης προς τον καταναλωτή είναι το μεγάλο μέγεθος της αλυσίδας που παρεμβάλλεται.
Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι το προϊόν, μετά τον αγρότη, επιβαρύνεται με τα κόστη μεταφοράς, συντήρησης και μεταπώλησης από έμπορο σε ενδιάμεσο – μεταποιητή, σε χονδρέμπορο, μεταφορείς (logistics) μέχρι να φτάσει στο συσκευαστήριο (αν χρειάζεται) και έπειτα στο σούπερ μάρκετ. Η περιγραφή της αλυσίδας αυτής είναι ικανή να μας καταδείξει πως οι μεσάζοντες «φουσκώνουν» την τιμή και γιατί για να φάμε εμείς ένα ζαρζαβατικό θα πρέπει να χορτάσουν πρώτα πολλές τσέπες και στομάχια.
Ενα μαρούλι iceberg από την Πελοπόννησο πωλείται από τον αγρότη στον χονδρέμπορο με τιμή περίπου 0,90 ευρώ το κιλό, έχοντας περιθώριο κέρδους 0,20. Ο χονδρέμπορος μεταφέρει και μεταπωλεί το ίδιο προϊόν στον λιανέμπορο σε τιμή 1,25 ευρώ το κιλό. Πριν από εδώ, υπάρχουν δύο δρόμοι: ο ένας είναι η αποθήκευση σε ψυγεία πριν πωληθούν και η συσκευασία τους, με το κόστος που χρεώνουν τα συσκευαστήρια (μαζί με τη μεταφορά) να κυμαίνεται περίπου στα 0,20 ευρώ το κιλό.
Σε αυτή την περίπτωση ο χονδρέμπορος θα πουλήσει σε άλλο χονδρέμπορο σε αστικό κέντρο ή απλά θα προσεγγίσει τον λιανέμπορο σε υψηλότερη τιμή. Οπως και να ‘χει, στο ράφι το iceberg φτάνει να πωλείται κατά μέσο όρο στα 2,25 ευρώ το κιλό, αφήνοντας τεράστιο περιθώριο κέρδους (και) στον λιανέμπορο – ο οποίος πάντως επιβαρύνεται επίσης με τη μεταφορά και διανομή από τις κεντρικές αποθήκες στα καταστήματα, καθώς και τη συντήρηση του ευπαθούς προϊόντος.
Αυτή είναι η μία οδός. Υπάρχουν και άλλες, όχι ακριβώς νόμιμες, αλλά δύσκολο να εντοπιστούν από τις Αρχές. Οι πιο συνηθισμένες πρακτικές -ή καλύτερα κομπίνες, επειδή περί τέτοιων πρόκειται- είναι να χρεώνει ο παραγωγός μεγαλύτερη φύρα από την πραγματική ή να αφαιρεί μεγαλύτερο απόβαρο από το πραγματικό. Σε άλλες περιπτώσεις, ένα προϊόν επιστρέφεται ως «κακής ποιότητας» στον παραγωγό ή τον προμηθευτή που τα μεταπώλησε ώστε να μειώνεται μέσω αυτής της επιστροφής τεχνητά η τιμή. Αλλωστε, το τελευταίο μπορεί να γίνει και με απόλυτα νομιμοφανή τρόπο, όπως περιγράψαμε παραπάνω.
Κάποιος, για παράδειγμα, μπορεί να εξάγει ένα λευκό τυρί ως «φέτα ΠΟΠ» σε κάποια χώρα της Ε.Ε. με αυστηρούς ελέγχους ώστε το προϊόν να κριθεί ότι δεν πληροί τις προδιαγραφές ΠΟΠ και να επιστραφεί. Σε αυτό, προσθέστε και την ανάμειξη του φρέσκου προϊόντος με β’ ποιότητας ή ποσότητες που ξέμειναν στις αποθήκες και το κέρδος του εμπόρου ή του λιανοπωλητή εκτοξεύεται.
Στο ερώτημα γιατί ο αγρότης να δεχτεί όλα τα παραπάνω, βρίσκεται και ένα «κλειδί» ακόμα. Οπως εξηγούν αγρότες στο «ΘΕΜΑ», ουσιαστικά είναι έρμαια στα χέρια των εμπόρων, καθώς από αυτούς εξαρτάται όχι μόνο η επιβίωσή τους, αλλά και η ίδια η συνέχιση της δραστηριότητάς τους.
Πώς γίνεται αυτό; Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο οι έμποροι ή τα συσκευαστήρια να αποτελούν και τους πωλητές λιπασμάτων, να διαθέτουν σιλό/αποθήκες για την αποθήκευση των προϊόντων, αλλά ακόμα και να ελέγχουν τους εργάτες γης οι οποίοι, ιδιαίτερα την τελευταία διετία, είναι ελάχιστοι και περιζήτητοι. Συχνά, δε, οι έμποροι πουλάνε με πίστωση στους παραγωγούς τα απαραίτητα υλικά, όπως τα λιπάσματα πριν αρχίσει η καλλιέργεια.
Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι εάν ο παραγωγός αντιδράσει και δεν δεχτεί την πρόταση του εμπόρου για τη φύρα ή για το απόβαρο ή επιχειρήσει να επαναδιαπραγματευτεί την τιμή πώλησ, είτε δεν θα μπορεί να προμηθευτεί λιπάσματα με πίεση για την επόμενη σοδειά, είτε θα τα αγοράσει πολύ ακριβά, είτε θα πρέπει να βρει κάποιον άλλο να πουλήσει το προϊόν του. Αντιμετωπίζει ακόμα και τον κίνδυνο να δει με απόγνωση τη σοδειά του να σαπίζει στο χωράφι, καθώς δεν θα μπορεί να βρει εργάτες γης για την αποκομιδή.
Επιπλέον, είναι συχνό φαινόμενο μεγάλες εταιρείες να κάνουν απευθείας συμφωνίες με συνεταιρισμούς ή ομάδες αγροτών για εγγυημένη αγορά μεγάλων ποσοτήτων προϊόντων σε συμφέρουσα τιμή, η οποία δίνεται μόνο στους πρώτους τόνους. Μετά, η τιμή μειώνεται ακόμα και κατά 50%, λόγω «έκτακτων συνθηκών», «ζητημάτων ποιότητας» ή με την απειλή αθέτησης της συμφωνίας και μη εξαγοράς της υπόλοιπης, εναπομείνασας ποσότητας.
Τι θα μπορούσε να αποτελέσει ανάχωμα σε όλα αυτά και να προστατεύσει τους καταναλωτές -συγκρατώντας τις τιμές- αλλά και τους καλλιεργητές; Προφανώς, το να κάνει ο κάθε αγρότης όλη τη δουλειά μόνος του είναι αδύνατο. Δεν μπορεί να έχει… άπειρα χρήματα για να επενδύσει και φορτηγό για να μεταφέρει λιπάσματα που θα χρησιμοποιήσει και αποθήκη για να κρατήσει όσα μείνουν, τρακτέρ για να οργώσει και να σπείρει, μηχανήματα για να καλλιεργήσει, συνεργεία εργατών για την αποκομιδή, φορτηγά για τη μεταφορά στον λιανοπωλητή και φορτοεκφορτωτές. Τη λύση θα μπορούσαν να δώσουν οι συνεταιρισμοί αγροτών, οι οποίοι υπάρχουν μεν, όμως ελάχιστοι είναι αυτοί που έχουν τη δυναμική των προηγούμενων ετών ώστε να παρέχουν αποθήκες και να μπορούν να διαπραγματευτούν απευθείας με τους λιανέμπορους μια συμφέρουσα κοινή τιμή.
Μια άλλη λύση που λειτουργεί σε πολλές χώρες της Ευρώπης -και λειτουργούσε παλαιότερα και στη δική μας, καθώς είχε υποδειχθεί και από την Επιτροπή Ανταγωνισμού προ δεκαετίας- είναι τα δημοπρατήρια. Οι τόποι δηλαδή όπου συναντώνται και διαπραγματεύονται απευθείας, χωρίς μεσάζοντες, οι παραγωγοί (ομάδες παραγωγών και συνεταιρισμοί) με τους τελικούς πωλητές, δηλαδή τις αλυσίδες σούπερ μάρκετ. Λύση η οποία, περιέργως, βρήκε άγονο τόπο στην Ελλάδα…
