Ηταν 2019 όταν ο 86χρονος σήμερα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος εξέφραζε εμμέσως, πλην όμως δημοσίως, σκέψεις του για αποχώρηση από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Τότε, το περιβάλλον του και πολλοί από τους δεκάδες μητροπολίτες και επισκόπους που έχουν εκλεγεί επί της θητείας του είχαν σπεύσει να του αποκλείσουν αυτή την επιλογή λέγοντάς του «φυσικώ τω τρόπω, Δέσποτα». Με απλά λόγια, ότι το τέλος της θητείας του θα πρέπει να ταυτιστεί με το τέλος του βίου του.
Περίπου ενάμιση χρόνο αργότερα, όταν ο Αρχιεπίσκοπος εισήχθη στον «Ευαγγελισμό» έχοντας διαγνωστεί με COVID-19, προ του εμβολιασμού του, η Εκκλησία και οι ιεράρχες κράτησαν την ανάσα τους. Ωστόσο, σχεδόν ταυτόχρονα στήθηκε η σκακιέρα σε ένα ιδιαίτερο «game of thrones», με τους εν δυνάμει δελφίνους να δείχνουν προθέσεις, να μετρούν συμμάχους και αντιπάλους και όλα υπό το βλέμμα του ίδιου του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου που χαίρει άκρας υγείας, πνευματικής και σωματικής, αν εξαιρέσει κανείς κάποια κινητικά προβλήματα. Οι παρατηρητές, άλλωστε, βλέπουν τον ίδιο να κινεί παίκτες και να αλλάζει την εξέλιξη του παιχνιδιού.
Η Εκκλησία, επισημαίνουν άνθρωποι που γνωρίζουν καλά τη λειτουργία και τους μηχανισμούς της, είναι οργανισμός που επιβιώνει γιατί είναι πάντα έτοιμη για την επόμενη μέρα. Σε αυτή τη λογική του σώφρονος νοικοκύρη, που φροντίζει να είναι έτοιμος ακόμη και για το απρόβλεπτο αύριο, πρόσωπα και συμμαχίες ξεχωρίζουν και διαμορφώνονται εντός της Ιεραρχίας. Ογδόντα ένα άνθρωποι είναι αυτοί που θα αποφασίσουν για την επόμενη μέρα της Εκκλησίας της Ελλάδος, όσοι και τα μέλη της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας (πλην του Αρχιεπισκόπου).
Η έως τώρα εμπειρία έχει δείξει ότι σε μια αρχιεπισκοπική εκλογή στην Εκκλησία της Ελλάδος, εθιμικώ δικαίω, οι νεότεροι των 55 ετών ιεράρχες δεν μπαίνουν στην κούρσα, προετοιμαζόμενοι για την επόμενη ανάλογη διαδικασία. Ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος, ως Μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας, είχε διεκδικήσει πρώτη φορά τον θρόνο σε ηλικία 60 ετών, το 1998. Τότε, είχε ηττηθεί στην τρίτη ψηφοφορία από τον 59χρονο μητροπολίτη Δημητριάδος Χριστόδουλο, τον οποίο και διαδέχθηκε δέκα χρόνια αργότερα.
Οι υποψήφιοι
Σε αυτή τη λογική της προετοιμασίας μιας Εκκλησίας που δεν αιφνιδιάζεται, δύο ιεράρχες, που έχουν περάσει τον άτυπο πήχη των 55 ετών, βρίσκονται εδώ και μεγάλο διάστημα στην πρώτη γραμμή των δυνητικά υποψηφίων για την επόμενη μέρα και άλλοι δύο, σύμφωνα με εκκλησιαστικές πηγές, ακολουθούν. Ο ένας, που έως πριν από λίγους μήνες οι περισσότεροι παρατηρητές των εκκλησιαστικών δρώμενων τον χαρακτήριζαν «φαβορί» για την επόμενη μέρα, είναι ο 71χρονος Μητροπολίτης Σύρου, Τήνου και Μυκόνου, Δωρόθεος. Αν και ο ίδιος δεν έχει αποδυναμωθεί σε καμία περίπτωση σε επίπεδο συμμάχων, εντούτοις αναγνωρίζεται ότι η υπόθεση του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών επηρέασε το κλίμα και στις τάξεις των ιεραρχών.
Ο, έτσι κι αλλιώς, χαμηλών τόνων και ιδιαίτερα προσεκτικός στις δημόσιες τοποθετήσεις του κ. Δωρόθεος είχε κρατήσει πιο μετριοπαθή στάση, που για πολλούς ιεράρχες ερμηνεύτηκε ως «συμπολιτευόμενου». Αλλωστε, λέγεται ότι έχει άριστη σχέση με το πρωθυπουργικό περιβάλλον. Η στάση του δεν διέφερε ουσιαστικά από εκείνη που τήρησε και ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος, σε μια λογική γεφύρωσης της απόστασης ανάμεσα στους εκκλησιαστικούς κανόνες και στο απόλυτο δικαίωμα της Πολιτείας να νομοθετεί.
Εκείνη ακριβώς την περίοδο όμως, ο έτερος ισχυρός ιεράρχης σε ένα σενάριο διαδοχής, ο 63χρονος Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος, ήταν εκείνος που τήρησε πιο σκληρή στάση απέναντι στους κυβερνητικούς σχεδιασμούς και τελικά στη νομοθέτηση του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών. Ο Μεσσηνίας είχε εκλεγεί Μητροπολίτης σε ηλικία 46 ετών, ήταν από τους νεότερους τότε στην Ιεραρχία και είναι από τους τελευταίους, αν όχι ο τελευταίος ιεράρχης που εξελέγη επί μακαριστού Χριστόδουλου. Ιδιαίτερα αγαπητός στις τάξεις των φοιτητών του στη Θεολογική Σχολή της Αθήνας, έδειξε από νωρίς ότι θα διεκδικούσε ευρύτερο ρόλο στις τάξεις της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Λέγεται ότι έχει άριστες σχέσεις με τον Αντώνη Σαμαρά και δεν είναι λίγοι εκείνοι που ισχυρίζονται ότι ο πρώην πρωθυπουργός είχε ευνοήσει την εκλογή του. Αλλωστε, στη Μεσσηνία ο κ. Σαμαράς έχει διαχρονικά λόγο. Η στάση του κ. Χρυσόστομου στο ζήτημα του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών τον ευνόησε, αφού ένα πιο συντηρητικό κομμάτι της Ιεραρχίας άκουσε αυτά που δεν έλεγε η κεφαλή της Εκκλησίας εκείνη την περίοδο. Με έναν τρόπο πάντως, που δεν είναι ασυνήθιστος στα εκκλησιαστικά δρώμενα, τα όσα έλεγε ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας έφερναν «ισορροπία» στο πλοίο της Εκκλησίας και καταλάγιαζαν αντιδράσεις μητροπολιτών που υποστήριζαν ακόμη και λαοσυνάξεις, πράγμα που πρακτικά εμπόδισε με τη στάση του ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος.
Ο κ. Χρυσόστομος είχε υποστηρίξει ότι με τον νόμο τινάζεται στον αέρα ο πυρήνας της ελληνικής οικογένειας και είχε εμφανιστεί λάβρος για το ζήτημα της τεκνοθεσίας. «Οταν η οικογένεια είναι δεδομένο ότι είναι μάνα και πατέρας, ποιο πρότυπο γονεϊκό θα έχει το παιδί που θα μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον ομόφυλο; Οχι μόνο στον καθορισμό και τη λειτουργικότητα του βιολογικού φύλου του, αλλά και ως προς τη συμπεριφορά του. Δεν είναι μια φυσιολογική εξέλιξη και ανάπτυξη αυτού του παιδιού», είχε πει.
Στην Εκκλησία που δεν αιφνιδιάζεται όμως, ο χρόνος είναι καθοριστικός παράγοντας. Πώς μπορεί άλλωστε κάποιος να εκτιμήσει αν οι ιεράρχες που θα κληθούν να ψηφίσουν θα θυμούνται τότε ποια στάση είχε τηρήσει ο κάθε υποψήφιος σε ένα θέμα που πράγματι για την Εκκλησία ήταν σημαντικό.
Στα σενάρια διαδοχής όμως μπαίνουν άλλα δύο πρόσωπα, και μάλιστα όχι ταυτόχρονα. Ορισμένοι εκκλησιαστικοί κύκλοι τοποθετούν στη θέση του «τρίτου πόλου» μετά τον Σύρου Δωρόθεο και τον Μεσσηνίας Χρυσόστομο τον Χαλκίδος Χρυσόστομο και ορισμένοι άλλοι τον Πατρών Χρυσόστομο (τρεις ιεράρχες με το ίδιο όνομα στο ίδιο κάδρο).
Ο 67χρονος Μητροπολίτης Χαλκίδος θεωρείται πρόσωπο κοντά στον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, πιο «ενωτικό» και μπορεί, σύμφωνα με ορισμένους, να αποτελέσει επιλογή. Τα ίδια χαρακτηριστικά προσδίδουν όμως άλλοι άριστοι γνώστες της εκκλησιαστικής ανθρωπογεωγραφίας και στον 66χρονο Πατρών Χρυσόστομο. Οι ίδιες πηγές, τοποθετώντας τα πρόσωπα στη σκακιέρα, μιλούν για τα πρόσωπα της Ιεραρχίας που μπορούν να επηρεάσουν με τη στάση τους τα πράγματα.
Ετσι, ξεχωρίζουν μια ομάδα πρεσβύτερων ιεραρχών που ηλικιακά βρίσκονται κοντά στον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, με πρώτο τον ανθυποψήφιό του στην αρχιεπισκοπική εκλογή του 2008, τον Μητροπολίτη Σπάρτης και Μονεμβασίας Ευστάθιο. Ο 86χρονος ιεράρχης βρίσκεται στο πηδάλιο της μητρόπολής του από το 1980 και ο λόγος του εξακολουθεί να έχει βαρύνουσα σημασία στην Ιεραρχία. Στην ίδια κατηγορία των πρεσβύτερων εκκλησιαστικές πηγές περιλαμβάνουν τον Ξάνθης Παντελεήμονα, τον Υδρας Εφραίμ και τον Ναυπάκτου Ιερόθεο.
Δυνατά χαρτιά
Ο χρόνος και οι συγκυρίες που θα έχουν διαμορφωθεί την κρίσιμη ώρα, όμως, μπορούν να βάλουν κι άλλους παίκτες στο παιχνίδι, λένε εκκλησιαστικοί παράγοντες. Αναλόγως των συνθηκών, ιεράρχες όπως ο Δημητριάδος Ιγνάτιος και ο Μεσογαίας Νικόλαος μπορεί να παίξουν ή να διεκδικήσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην επόμενη μέρα της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ο χρόνος όμως μπορεί να βάλει στο παιχνίδι και μητροπολίτες που βρίσκονται τώρα κάτω από τον άτυπο πήχη των 55 ετών και από πολλούς χαρακτηρίζονται κομμάτια όχι του «αύριο» αλλά του «μεθαύριο» της Εκκλησίας.
Τρεις μητροπολίτες τοποθετούνται σε αυτόν τον κύκλο του εκκλησιαστικού «game of thrones» και όσο ο χρόνος περνάει και αυτοί, που εκπροσωπούν τη νέα γενιά της Εκκλησίας, εντάσσονται στη δυνητική διαδοχή. «Αν η αλλαγή σκυτάλης στην Εκκλησία αργήσει, τότε παίζουν όλοι», σχολίαζε συστηματικός παρατηρητής των τεκταινομένων.
Η τριάδα των νεότερων περιλαμβάνει τον Μητροπολίτη Ν. Ιωνίας και Φιλαδελφείας Γαβριήλ, τον Φθιώτιδος Συμεών και τον νεότερο από τους τρεις, τον Θεσσαλονίκης Φιλόθεο. Και οι τρεις, με διαφορετικούς ρόλους, έχουν υπηρετήσει κοντά στον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο και θεωρείται ότι έχουν επιρροή και ηγετικά χαρακτηριστικά, αν και διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Κοντά σε αυτή την τριάδα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που τοποθετούν και τον Λαρίσης Ιερώνυμο – εκτιμώντας μάλιστα ότι οι πιθανότητές του μπορεί συν τω χρόνω να φτάσουν να είναι εξίσου ισχυρές με εκείνες του Φθιώτιδος.
Ο 48χρονος Μητροπολίτης Γαβριήλ, που εξελέγη στη Μητρόπολη της Νέας Ιωνίας το 2014, έχει υπηρετήσει κοντά στον Αρχιεπίσκοπο ως πρωτοσύγκελος της Αρχιεπισκοπής, εξελέγη επίσκοπος Διαυλείας το 2011 και υπηρέτησε ως αρχιγραμματέας της Ιεράς Συνόδου. Ο 47χρονος Φθιώτιδος Συμεών, ένα ακόμη «παιδί» του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου, εξελέγη στη μητρόπολή του το 2019 και ήταν εντυπωσιακή η προσέλευση κόσμου στην ενθρόνισή του, με πούλμαν να μεταφέρουν κόσμο από τη Δυτική Αττική και κυρίως από το Ιλιον όπου είχε υπηρετήσει. Κοντά στον Αρχιεπίσκοπο είχε διαδοχικά ρόλο διευθυντή του ιδιαίτερου γραφείου της Πρωτοσυγκελίας, γενικού αρχιερατικού επιτρόπου, πρωτοσύγκελου και γενικού διευθυντή όλων των ιδρυμάτων της Αρχιεπισκοπής. Πολλοί τον χαρακτηρίζουν «αντίπαλον δέος» του Γαβριήλ.
Στη θέση του Αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου, με απόφαση του Αρχιεπισκόπου, είχε υπηρετήσει ο νυν Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Φιλόθεος, που προηγουμένως ήταν Επίσκοπος Ωρεών. Ο 47χρονος Μητροπολίτης Φιλόθεος, που εξελέγη στη δεύτερη σημαντικότερη μητρόπολη της Εκκλησίας της Ελλάδος θεωρείται (κατά κοινή μάλιστα παραδοχή) «ιδιαίτερα αξιόλογος ιεράρχης» και «άνθρωπος με στρατηγική και αποτελεσματικότητα».
Βεβαίως, χαίρει εκτιμήσεως και από το Φανάρι, με δεδομένο ότι η Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης περιλαμβάνεται στις Νέες Χώρες: υπάγεται στην πνευματική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ανήκει όμως επιτροπικώς (διοικητικά) στην Εκκλησία της Ελλάδος με την Πατριαρχική Συνοδική Πράξη του 1928.
Υπενθυμίζεται ότι στο μακρινό 2004 η μη ενημέρωση του Φαναρίου για μετακίνηση ιεράρχη εντός των Νέων Χωρών είχε προκαλέσει μία από τις μεγαλύτερες κρίσεις στη σχέση Εκκλησίας της Ελλάδος – Οικουμενικού Πατριαρχείου, με πρωταγωνιστές τον μακαριστό Χριστόδουλο και τον αειθαλή Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο.
Ο Οικουμενικός Θρόνος
Στο Πατριαρχείο, πάντως, ηλικιακός «κόφτης» για να διεκδικήσει κάποιος τον θρόνο δεν υπάρχει. Ο «πράσινος» Πατριάρχης Βαρθολομαίος εξελέγη σε ηλικία 51 ετών και παραμένει ακμαίος στο πηδάλιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας εδώ και 33 χρόνια. Η εκλογή του Οικουμενικού Πατριάρχη είναι ακόμη πιο σύνθετη υπόθεση, αφού εμπλέκεται και η Τουρκία. Ο χρόνος και εδώ θα είναι καθοριστικός παράγοντας των εξελίξεων, αφού θεωρείται δεδομένο ότι εφόσον αυτή η διαδικασία κινηθεί με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην ηγεσία, τότε ο όρος να έχουν την τουρκική υπηκοότητα οι υποψήφιοι για τον πατριαρχικό θρόνο δεν θα είναι αρκετός για να επιλεγεί στη λίστα που θα εγκριθεί από τον νομάρχη της Κωνσταντινούπολης με τους υποψήφιους.
«Θεωρείται κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι θα απαιτηθεί εκτός από Τούρκοι υπήκοοι, που είναι πολλοί ιεράρχες του Φαναρίου, να έχουν επιπλέον γεννηθεί στην Τουρκία», υποστηρίζουν πηγές με καλή γνώση των πραγμάτων. Σε μια τέτοια περίπτωση, η λίστα των επιλέξιμων για να είναι υποψήφιοι μικραίνει πολύ – οι γνώστες αναφέρουν τον Αρχιεπίσκοπο Αμερικής Ελπιδοφόρο, 57 ετών σήμερα, γεννημένο στο Μακρυχώρι της Κωνσταντινούπολης και τον Μητροπολίτη Πριγκιποννήσων Δημήτριο, γεννημένο το 1952 στα Ταταύλα.
Ο Αρχιεπίσκοπος Ελπιδοφόρος είχε θητεύσει κοντά στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο ως Μητροπολίτης Προύσσης και ακολούθως Ηγούμενος στην Αγία Τριάδα της Χάλκης. Στη θητεία του έγιναν πολύ σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση της επαναλειτουργίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, που έκλεισε το τουρκικό κράτος το 1971. Από εκεί, το 2019 βρέθηκε στη Νέα Υόρκη και στο πηδάλιο της πιο πλούσιας επαρχίας του Φαναρίου.
Σχεδόν δέκα ημέρες μετά την ενθρόνιση του Ελπιδοφόρου στον Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Τριάδας, στο Μανχάταν, ανέβαινε με όλο το βυζαντινό τυπικό στον θρόνο της Αρχιεπισκοπής Αυστραλίας, στο Σίδνεϊ, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Στα 52 του χρόνια σήμερα, ο γεννημένος στην Κρήτη ιεράρχης εξελίσσεται σε ισχυρό παίχτη σε ένα παιχνίδι διαδοχής. Εχει στο βιογραφικό του λαμπρές σπουδές που περιλαμβάνουν μεταπτυχιακά στο Χάρβαρντ, στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης και το Πανεπιστήμιο Monash.
Εναν χρόνο προ της εκλογής του στην Αρχιεπισκοπή της Αυστραλίας, ο κ. Μακάριος είχε αναλάβει με εντολή του Πατριάρχη Βαρθολομαίου να μελετήσει το ζήτημα της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας. Το πόρισμά του παρουσιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 2018 και στο τέλος του ίδιου χρόνου η Εκκλησία της Ουκρανίας αναγνωρίστηκε ως αυτοκέφαλη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, απόφαση που προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων από τη Ρωσική Εκκλησία.
Για τους παρατηρητές του παιχνιδιού των θρόνων, όμως, δεν θεωρείται τυχαία η επιλογή του τέως Μητροπολίτη Γαλλίας Εμμανουήλ για την πλήρωση της θέσης του Μητροπολίτη Γέροντος Χαλκηδόνος, μιας εκ των Μητροπόλεων του Φαναρίου, που τον φέρνει πολύ κοντά στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Ο Μητροπολίτης Γέρων Εμμανουήλ γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1958 στην Κρήτη και επί δεκαοκτώ χρόνια θήτευσε ως επικεφαλής της Μητρόπολης Γαλλίας.
Εχει κεντρικό ρόλο στον διαθρησκευτικό διάλογο και πλέον έχει λάβει και την τουρκική υπηκοότητα, προϋπόθεση που τον βάζει στον πιθανό κατάλογο των διαδόχων. Ο Γέρων Χαλκηδόνος χαίρει γενικής εκτίμησης. Σε πατριαρχική εκλογή μετέχουν οι 77 μητροπολίτες και αρχιεπίσκοποι του Θρόνου του Φαναρίου – ανάμεσά τους οι ταγοί της Εκκλησίας της Κρήτης και της Δωδεκανήσου που υπάγονται στο Πατριαρχείο.
Η Εκκλησία της Αλβανίας
Στην Εκκλησία της Αλβανίας τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Από το 1991, μετά από πολλές δυσκολίες και προσκόμματα από την αλβανική κυβέρνηση, ο 95χρονος σήμερα Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος βρίσκεται στο πηδάλιο μιας Εκκλησίας που κατά κυριολεξία έφτιαξε ο ίδιος. Το 1990 το καθεστώς είχε αποφασίσει τη χαλάρωση των μέτρων κατά της θρησκείας και στις αρχές του 1991 το Φανάρι ανέλαβε μια σειρά πρωτοβουλιών. Η πρώτη ήταν να οριστεί ο τότε Επίσκοπος Ανδρούσης Αναστάσιος ως πατριαρχικός έξαρχος «με αποστολή να μεταβεί στην Αλβανία για τις πρώτες επαφές με τους ορθοδόξους και τις Αρχές της χώρας».
Ο Αναστάσιος, επί μεγάλο διάστημα, εργάστηκε για να χτίσει μια στοιχειώδη εκκλησιαστική δομή και το 1992 εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας στην αναγεννημένη αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας. Επτά μητροπολίτες και ο Αρχιεπίσκοπος αποτελούν τη Σύνοδο της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το γεγονός ότι όλα τα μέλη της Συνόδου είναι πρακτικά «παιδιά» του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου καθιστά δύσκολο να ξεχωρίσει κάποιος σε ένα σενάριο διαδοχής του 95χρονου ιεράρχη. Οπως λένε γνώστες των εκκλησιαστικών θεμάτων, πάντως, όταν έρθει η ώρα δεν θα είναι το Φανάρι που θα αποφασίσει, καθώς εκτιμάται ότι πολύ μεγαλύτερο ρόλο θα παίξουν παράγοντες όπως η εξωτερική πολιτική της ίδιας της Αλβανίας και οι σχέσεις της με την Ελλάδα, αλλά και τις ΗΠΑ.
