Η ιστορία ενός λιχούδη Άγιου και η συνταγή για φανουρόπιτα, από το βιβλίο της Μελίσσας Στοΐλη «Και διηγώντας τα… να τρως», εκδόσεις Κίχλη
Άγιοι και πλάσματα υπερφυσικά ενώνονταν με τον κόσμο της ύλης και κυρίως του φαγητού μέσα στη λαϊκή φαντασία που δούλευε με υπερωρίες. Η φαντασία αυτή έπλασε και μία ιστορία έτσι ώστε να βρουν οι άνθρωποι την αφορμή να φτιάχνουν για τον Άγιο Φανούριο ένα γλυκό, τη φανουρόπιτα. Πρωτίστως για να τον καλοπιάσουν ούτως ώστε να φανερώσει τα κρυμμένα και τα απολεσθέντα. Άλλωστε με τους Αγίους μας είχαμε πάντα μεγάλη οικειότητα.
«Ο Έλλην, δεν έχει φύσει άλλην σχέσιν με τους Αγίους του παρά τας αυτάς φιλικάς εκδηλώσεις που έχει με τους βουλευτάς του» έγραφε το 1902 στην εφημερίδα «Ακρόπολις» ο συγγραφέας Περικλής Γιαννόπουλος. Πράγματι, τους απευθυνόμαστε στον ενικό, συναλλασσόμαστε μαζί τους («αν μου την κάνεις τη χάρη που σου ζητώ, θα σου ανάψω λαμπάδα στο μπόι μου»), στις γιορτές στήνουμε πανηγύρια με τραγούδια και χορούς, φαγητά και άφθονο κρασί. Θέλουν δεν θέλουν οι Άγιοί μας, εμείς θα κανονίσουμε ένα γλέντι στο όνομά τους.
Ουαί και αλίμονο όμως εάν κάποιος από αυτούς μας στεναχωρήσει. Αρχίζουν οι άγριες ματιές προς το εικονοστάσι και τα παράπονα. Μέχρι και καυγάδες στήνουμε μαζί τους διότι, ως γνωστόν, «και ο Άγιος φοβέρα θέλει». Ο Άγιος Φανούριος όμως θέλει γλυκά.
Η σύνδεση του Αγίου με τα χαμένα (αντικείμενα και ανθρώπους) είναι παρετυμολογική: Ο Φανούριος φανερώνει! Όπως ο Άγιος Στυλιανός στυλώνει τα παιδιά και ο Άγιος Ελευθέριος ελευθερώνει τις έγκυες. Την καλή στράτα, δηλαδή το έγκαιρο και σωστό περπάτημα των μωρών, ανέλαβε ο Άγιος Ευστράτιος. Και οι εν Κωνσταντινουπόλει καπνοπώλαι τιμούσαν ως προστάτη τον ;Aγιο Ονούφριο (παρετυμολογία του ρουφώ)…
Μέχρι τον 14ο αιώνα ο Άγιος Φανούριος δεν ήταν γνωστός. Σύμφωνα με το συναξάρι του «…τον καιρό όπου εξουσίαζαν οι Αγαρηνοί την περίφημον νήσον Ρόδον» εργάτες που έσκαβαν έξω από τη μεσαιωνική πόλη αποκάλυψαν τα ερείπια μιας χριστιανικής εκκλησίας. Μεταξύ άλλων ήλθε στο φως και η εικόνα ενός Αγίου, ενός λυγερόκορμου εφήβου, με στρατιωτική περιβολή και φωτεινό πρόσωπο. Την κεντρική εικόνα περιέβαλλαν σκηνές του μαρτυρίου του. Ο μητροπολίτης Ρόδου Νείλος ο Β’ ο Διασπωρινός, που κλήθηκε να αναγνωρίσει την εικόνα διάβασε το όνομα.
Άλλες πληροφορίες για τη ζωή του δεν έχουμε. Από τη Ρόδο, στόμα με στόμα, η ιστορία του νέου Αγίου διαδόθηκε πρώτα στα γύρω νησιά, έπειτα στην Κρήτη και μετέπειτα σε ολόκληρη τη χώρα. Στην Κρήτη, το κέντρο της λαϊκής λατρείας του Αγίου βρίσκεται στην περιοχή Βαλσαμόνερου Ηρακλείου, όπου παλιότερα υπήρχε και μονή αφιερωμένη στον εν λόγω Άγιο. Εκεί οδηγούσαν τους υπόπτους για ζωοκλοπή και μπροστά στην εικόνα του «ξεφανερώνονταν», ορκίζονταν δηλαδή για την αθωότητα τους. Κανένας δεν τολμούσε να ορκιστεί ψέματα λόγω του φόβου της τιμωρίας. Σε έπιανε, όπως έλεγαν, μια τρεμούλα και αμέσως ομολογούσες το κλέψιμο.
Η απειλή «θα σε πάω στον Άγιο Φανούριο να σε βάλω στον όρκο» σήμαινε πως υποψιαζόσουν κάποιον για κλοπή. Αν ο ύποπτος αρνιόταν να σταθεί μπροστά στην εικόνα, η υποψία γινόταν βεβαιότητα και αφορμή για μήνυση με τη δικαιολογία πως «του’ πα να πάμε στον Άγιο Φανούριο και δεν δέχτηκε».
Στην πίστη του λαού λοιπόν το όνομα του Αγίου έχει συνδεθεί με τη φανέρωση κάθε είδους: από αντικείμενα έως καλή τύχη. Για τη διάδοση αυτής της πεποίθησης, χαρακτηριστική είναι η έκφραση στο συναξάρι του Αγίου: «κατά το όνομα γαρ αυτού ούτω και η πολιτεία αυτού». Δηλαδή σύμφωνα με το όνομα του Αγίου Φανουρίου είναι και η δράση του.
Την ημέρα της γιορτής του λοιπόν, στις 27 Αυγούστου, υπάρχει το έθιμο της προσφοράς του συγκεκριμένου γλυκίσματος, για όσα ο Άγιος έχει φανερώσει και για όσα πρόκειται να φανερώσει. Αλλά και με κάθε ευκαιρία μπορεί κάποιος που αναζητά αυτό που έχασε να τάξει μια πίτα στον Άγιο. Κάποιοι φτιάχνουν την πίτα «για να συγχωρέσει ο Θεός τη μάνα του Αγίου» η οποία υποτίθεται πως ήταν πολύ αμαρτωλή. Βεβαίως, επειδή δεν γνωρίζουμε τίποτε απολύτως για τη ζωή του Αγίου, δεν ξέρουμε τίποτα και για τη μητέρα του. Αυτά τα συμπληρώνει η λαϊκή φαντασία…
Κάθε πίτα, αφού ευλογηθεί από τον ιερέα, κόβεται σε σαράντα κομμάτια και μοιράζεται στους παρευρισκομένους ή στη γειτονιά. Οι ανύπαντρες, πάλι, χρησιμοποιούν τη φανουρόπιτα για ονειρομαντεία, ελπίζοντας πως βάζοντας κάτω από το μαξιλάρι τους ένα κομμάτι πίτα, θα δουν στον ύπνο τους τον μέλλοντα σύζυγό τους. Η φανουρόπιτα πάντως γίνεται ανάρπαστη γιατί, εκτός των άλλων, είναι πολύ νόστιμη αν και εξαιρετικά απλή.
Πρόκειται στην ουσία για ένα γλυκό ψωμί, μια προσφορά, ένα είδος αναίμακτης θυσίας. Η μορφή των αναιμάκτων θυσιών προσδιορίζεται στο Λευιτικόν (2,4): «Αν ένας προσφέρει αναίμακτη θυσία από τα είδη που πλάθονται και ψήνονται στον φούρνο, η προσφορά θα πρέπει να είναι καρβέλια από σιμιγδάλι χωρίς προζύμι, πλασμένοι με λάδι».
Αυτή είναι και η βάση της παρασκευής της φανουρόπιτας που φτιάχνεται με επτά ή εννιά υλικά. Οι αριθμοί αυτοί έχουν την δική τους σημειολογία καθώς συμβολίζουν τα επτά μυστήρια της Εκκλησίας, τις επτά ημέρες της Δημιουργίας, τα εννιά τάγματα των αγγέλων. Η πίτα φαίνεται πως γίνεται αποτελεσματικότερη εξαιτίας της δύναμης των ιερών αριθμών.
Κάθε υλικό έχει τον δικό του συμβολισμό. Η πίτα συνήθως φτιάνεται με αλεύρι, ζάχαρη, καρύδια, κανέλα, γαρίφαλα, λάδι, ξύσμα και χυμό πορτοκαλιού, σταφίδες και σουσάμι. Το σουσάμι και τα καρύδια, όπως και όλοι οι καρποί και οι σπόροι, συμβολίζουν την αφθονία, το σιτάρι τη ζωή, η ζάχαρη τη μακαριότητα, η σταφίδα τη γλυκύτητα της ζωής και τον Χριστό. Το λάδι το άμετρον έλεος του Θεού, τα δε αρώματα (πορτοκάλι, κανέλα, γαρίφαλο), τα ποικίλα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, καθώς και την πνευματική ευωχία.
Ωστόσο, κάποια υλικά μπορούν να αλλάξουν ή να προστεθούν κι άλλα (όπως το μοσχοκάρυδο, το μπράντι, το κόκκινο γλυκό κρασί, τα αμύγδαλα), αρκεί ο τελικός αριθμός να μην αλλάζει και οπωσδήποτε να είναι μονός. Πολλοί δεν προτιμούν τις σταφίδες στην πίτα αυτή, ενώ άλλοι πασπαλίζουν το γλυκό με ζάχαρη άχνη και όχι με σουσάμι. Οι εκδοχές είναι πολλές και οι προτιμήσεις των πιστών διαφορετικές, όμως άλλο είναι το σημαντικό: η πίτα πρέπει οπωσδήποτε να μοιραστεί. Σε αυτό το σημείο ο Άγιος είναι ανένδοτος. Αλλιώς θυμώνει και κάνει την πίτα να λασπώσει.
Φανουρόπιτα
Υλικά για 1 ταψί Νο 30
1 φλ. τσαγιού έ.π. ελαιόλαδο
1 κουτ. γλυκού κανέλα
1 ½ φλ. χυμό πορτοκαλιού
1 φλ. ζάχαρη
4 φλ. τσαγιού αλεύρι που φουσκώνει μόνο του, κοσκινισμένο
ξύσμα από 1 λεμόνι, ακέρωτο
1 φλ. σταφίδες, ξανθές και μαύρες (μισές μισές)
½ φλ. καρύδια, χοντροκοπανισμένα
4 κουτ. σούπας σουσάμι λευκό
Εκτέλεση
Προθερμαίνουμε τον φούρνο στους 180ο C. Χτυπάμε στον κάδο του μίξερ το ελαιόλαδο, την κανέλα, τον χυμό πορτοκαλιού, τη ζάχαρη. Δουλεύουμε το μείγμα για 5 λεπτά και προσθέτουμε το αλεύρι. Συνεχίζουμε το χτύπημα για 5 λεπτά ακόμα. Προσθέτουμε τις σταφίδες και τα καρύδια και ανακατεύουμε καλά.
Λαδώνουμε και αλευρώνουμε το ταψί, ρίχνουμε το μείγμα, ισιώνουμε την επιφάνεια με μια σπάτουλα, πασπαλίζουμε με το σουσάμι και ψήνουμε τη φανουρόπιτα για περίπου 45 λεπτά. Βυθίζουμε ένα καθαρό μαχαίρι στο κέντρο. Αν βγει με υπολείμματα ζύμης στη λάμα του, συνεχίζουμε το ψήσιμο για λίγα λεπτά ακόμα και ξαναδοκιμάζουμε.
Βγάζουμε τη φανουρόπιτα από το φούρνο και την αφήνουμε για 10 λεπτά να κρυώσει. Ξεφορμάρουμε και πασπαλίζουμε (προαιρετικά) με ζάχαρη άχνη.
Συμβουλή: Προτού ρίξουμε τις σταφίδες, τις πασπαλίζουμε με ελάχιστο αλεύρι και τις ανακατεύουμε καλά. Έτσι, δεν θα βυθιστούν στον πάτο της ζύμης.
