Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, το προζύμι ζυμώνεται και πλάθεται με έναν τελετουργικό τρόπο, ιδιαίτερα την ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου. Είναι μια πρακτική που κουβαλά την πίστη, την παράδοση και τη δύναμη της πρόθεσης.
Σύμφωνα με την παράδοση, όταν η Αγία Ελένη ανακάλυψε τον Σταυρό του Χριστού, στον τόπο εκείνο φύτρωνε βασιλικός. Γι’ αυτό και σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, σε κάθε αυλή, κάθε περβάζι και κάθε αυλόπορτα, υπάρχει βασιλικός «για του Σταυρού». Ονομάζεται έτσι γιατί έχει φυτευτεί με σκοπό να πάει στην εκκλησία εκείνη τη μέρα και να αγιαστεί. Μετά τον αγιασμό, μπαίνει στα σπίτια, φυλάσσεται σε εικόνες και χρησιμοποιείται σε πράξεις πίστης.
Το προζύμι του Σταυρού με αγιασμό
Η θρησκεία συσχετίζει την παρασκευή του προζυμιού με την γιορτή του Τιμίου Σταυρού, όπου εθιμοτυπικά μοιράζονται τα λεγόμενα «Σταυρολούλουδα», δηλαδή ένα ματσάκι βασιλικού με λίγο δεντρολίβανο. Αυτά, κατά την παράδοση, μπαίνουν σε βάζο με νερό, το οποίο στη συνέχεια σουρώνεται και χρησιμοποιείται για την παρασκευή του προζυμιού, προσθέτοντας την ανάλογη ποσότητα από αλεύρι.
Για να φτιάξουν το προζύμι, οι γυναίκες κοσκινίζουν το αλεύρι, αντικαθιστούν το νερό με αγιασμό και ζυμώνουν με προσευχή, σχηματίζοντας τον σταυρό πάνω από τη ζύμη. Το προζύμι αυτό θεωρείται ευλογημένο, δυναμικό, ικανό να «πιάνει» πάντα και να δίνει δυνατό ψωμί. Μάλιστα, λέγεται πως το προζύμι του Σταυρού μπορεί να περάσει από σπίτι σε σπίτι, ως ευχή και προσφορά, ή να κρατηθεί όλο τον χρόνο σαν φυλαχτό, γι΄ αυτό και πάντα, τοποθετούν ένα φύλλο βασιλικού πάνω του. Το αφαιρούν πριν το ανάπιασμα και το ξανατοποθετούν.
Σε πολλά μέρη όπως για παράδειγμα στην Αγιάσο της Λέσβου, οι πιστοί κρατούν τον αγιασμό του Σταυρού και με αυτόν ευλογούν το προζύμι τους. Στη Λήμνο, κάθε νοικοκυρά πηγαίνει στην εκκλησία ένα πήλινο κουμάρι με νερό. Το αφήνει στη μέση της εκκλησίας για να αγιαστεί, και με αυτόν τον αγιασμό φτιάχνει από την αρχή το προζύμι της χρονιάς. Το παλιό προζύμι «σβήνει», ζυμώνοντας με αυτό την τελευταία εβδομάδα πριν τη γιορτή και το αντικαθιστούν.
