Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες Δεσποτικές εορτές της Ορθοδοξίας ενώ θεωρείται ισάξια σε βαρύτητα με τη Μεγάλη Παρασκευή.
Γι’ αυτό, η Εκκλησία έχει θεσπίσει αυστηρή νηστεία, ακόμη και από το λάδι, ως ένδειξη ταπείνωσης και πνευματικής συντριβής.
Όπως σημειώνουν οι Άγιοι Πατέρες, η νηστεία αυτή δεν γίνεται για τον ίδιο τον Σταυρό, αλλά για τις αμαρτίες μας. Ο πιστός, βλέποντας τον Σταυρό, θυμάται ότι ο Χριστός θυσιάστηκε για τη σωτηρία του ανθρώπου και καλείται να σταυρώσει τα πάθη του. Η αυστηρή νηστεία της ημέρας αποτελεί μια πράξη συμμετοχής στο Πάθος του Κυρίου και ταυτόχρονα έναν τρόπο πνευματικής προετοιμασίας και ευλάβειας απέναντι στη μεγάλη εορτή.
Γιατί η νηστεία του Σταυρού φέτος επιτρέπει κατάλυση στο λάδι;
Φέτος επειδή η εορτή του Σταυρού «πέφτει» Κυριακή η νηστεία δεν είναι τόσο αυστηρή, όσο εάν «έπεφτε» κάποια άλλη ημέρα της εβδομάδας. Το φετινό ημερολόγιο επιτρέπει την κατάλυση ελαιόλαδου και κρασιού. Οι τροφές που μπορούμε να φάμε ανήμερα του Σταυρού είναι λαχανικά, όσπρια, πατάτες, ζυμαρικά, ξηροί καρποί, ελιές, φρούτα.
Σήμερα το εορτολόγιο περιλαμβάνει όσους φέρουν το όνομα Θεοκλής, Θεοκλέας, Θεόκλεια, Σταύρος, Σταυριανός, Σταύρακας, Σταυράκιος, Σταυρής, Σταυράκης, Σταυρούλα, Σταυριανή, Σταυρίνα, Σταυρία.
Το 326 μ.Χ. η Αγία Ελένη πήγε στην Ιερουσαλήμ για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει το Θεό για τους θριάμβους του γιου της Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ο Θείος ζήλος όμως, έκανε την Άγια Ελένη να αρχίσει έρευνες για την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού.
Επάνω στο Γολγοθά υπήρχε ειδωλολατρικός ναός της θεάς Αφροδίτης, τον οποίο γκρέμισε και άρχισε τις ανασκαφές. Σε κάποιο σημείο, βρέθηκαν τρεις σταυροί. Η συγκίνηση υπήρξε μεγάλη, αλλά ποιος από τους τρεις ήταν του Κυρίου; Τότε ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος με αρκετούς Ιερείς, αφού έκανε δέηση, άγγιξε στους σταυρούς το σώμα μιας ευσεβέστατης κυρίας που είχε πεθάνει. Όταν ήλθε η σειρά και άγγιξε τον τρίτο σταυρό, που ήταν πραγματικά του Κυρίου, η γυναίκα αμέσως αναστήθηκε.
Η είδηση διαδόθηκε σαν αστραπή σε όλα τα μέρη της Ιερουσαλήμ. Πλήθη πιστών άρχισαν να συρρέουν για να αγγίξουν το τίμιο ξύλο. Επειδή, όμως, συνέβησαν πολλά δυστυχήματα από το συνωστισμό, ύψωσαν τον Τίμιο Σταυρό μέσα στο ναό σε μέρος υψηλό, για να μπορέσουν να τον δουν και να τον προσκυνήσουν όλοι.
Όπως γράφει το saint.gr, ορισμένοι Συναξαριστές, αυτή την ημέρα, αναφέρουν και την ύψωση του Τιμίου Σταυρού στην Κωνσταντινούπολη το 628 μ.Χ. από τον βασιλιά Ηράκλειο, πού είχε νικήσει και ξαναπήρε τον Τίμιο Σταυρό από τους Αβάρους, οι οποίοι τον είχαν αρπάξει από τους Αγίους Τόπους.
