Η «Νυρεμβέργη» είναι από εκείνες τις ταινίες που παλαιότερα θα χαρακτηρίζαμε ως «ταινία για Όσκαρ». Ή με λιγότερο κομψό τρόπο μία ταινία «Oscar bait»: η νέα ταινία του σκηνοθέτη Τζέιμς Βάντερμπιλτ, που έκανε πρεμιέρα την Παρασκευή (7/11), αφορά ένα θέμα τεράστιας ιστορικής σημασίας: Τη δίκη του ναζί Χέρμαν Γκέρινγκ στη Νυρεμβέργη.
Το καστ αποτελείται από βραβευμένους με Όσκαρ ηθοποιούς, Ράσελ Κρόου και Ράμι Μάλεκ, με εντυπωσιακές ερμηνείες, ενώ η παραγωγή ξόδεψε πάρα πολλά χρήματα, προκειμένου να δημιουργήσει ένα καλοδουλεμένο και αξιοσέβαστο κινηματογραφικό αποτέλεσμα.
Σε αντίθεση με προηγούμενα σχετικά κινηματογραφικά έργα, η ταινία του Βάντερμπιλτ δεν είναι ένα δικαστικό δράμα αλλά ένα ψυχολογικό θρίλερ, βασισμένο στο μη μυθοπλαστικό βιβλίο του Τζακ Ελ-Χάι «The Nazi and the Psychiatrist».
Η «Νυρεμβέργη» επικεντρώνεται στις συνεντεύξεις ανάμεσα στον Γκέρινγκ (Κρόου) – αρχηγό της Luftwaffe και δεύτερο ισχυρότερο άντρα του Ράιχ μετά τον Χίτλερ – και τον ψυχολόγο του αμερικανικού στρατού αντισυνταγματάρχη Ντάγκλας Κέλι (Μάλεκ), ο οποίος καλείται να αποφασίσει εάν ο ναζιστής ηγέτης είναι ψυχικά ικανός να δικαστεί.
Ο Κέλι είναι νέος, φιλόδοξος και γοητευμένος από τη φύση του κακού. «Τι θα γινόταν αν μπορούσαμε να αναλύσουμε το κακό;», ρωτά στην αρχή.
«Τι κάνει τους Γερμανούς διαφορετικούς από εμάς;» Σπόιλερ: όχι πολλά.
Στο δικό του βιβλίο, «22 Cells in Nuremberg», ο Κέλι καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι ναζί υπόδικοι, μεταξύ των οποίων και ο Γκέρινγκ, ήταν συνηθισμένοι άνθρωποι – φιλόδοξοι και σκληροί ναρκισσιστές ίσως, αλλά όχι ψυχοπαθείς – και προειδοποιεί ότι η ανάδυση και επικράτηση ενός κακού, όπως ο Ναζισμός, δεν είναι κάτι αμιγώς γερμανικό.
Τέτοια δυναμική μπορεί να υπάρξει σε κάθε κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Αυτό είναι το κεντρικό επιχείρημα του Βάντερμπιλτ, ως μία υπαρξιακή προειδοποίηση που διαπνέει όλη την ταινία του.
Οι δίκες της Νυρεμβέργης πριν από 80 χρόνια
Οι δίκες της Νυρεμβέργης διεξήχθησαν από τις 20 Νοεμβρίου 1945 έως τη 1η Οκτωβρίου 1946, διάστημα κατά το οποίο οι Σύμμαχοι δίκασαν 22 από τους κορυφαίους επιζώντες ναζί ηγέτες και έξι γερμανικούς οργανισμούς.
Πέρασαν 80 χρόνια από τότε που το δικαστήριο της Νυρεμβέργης καθιέρωσε τις αρχές του διεθνούς δικαίου και μαζί με αυτές και την τιμωρία των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας – ακόμα και αν αυτό δεν συμβαίνει πάντοτε στην πραγματικότητα.
Σήμερα ωστόσο οι μνήμες ξεθωριάζουν, όπως και τα υποτιθέμενα διδάγματα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Τα συνθήματα, τα σύμβολα και η ιδεολογία του ναζισμού επιστρέφουν δριμύτερα, υιοθετημένα από την Ακροδεξιά σε όλη την Ευρώπη, τις ΗΠΑ και αλλού. Έτσι, η έκκληση «ποτέ ξανά» μοιάζει πιο επείγουσα από ποτέ.
Μία ταινία σόου παρά δίκη
Η ταινία επιδιώκει να υπενθυμίσει στους θεατές πως στο παρελθόν έχουμε ξαναβρεθεί σε αυτόν τον δρόμο και γνωρίζουμε πού οδηγεί – και ως προς αυτό αποτελεί μια αξιόλογη προσπάθεια. Παρ’ όλα αυτά η επίδραση της «Νυρεμβέργης» δεν είναι τόσο μεγάλη. Η ταινία είναι περισσότερο ένα κομψό θέαμα, είναι περισσότερο ένα σόου παρά μία δίκη.
Η ταινία του Βάντερμπιλτ δείχνει παλιομοδίτικη με τον χειρότερο τρόπο. Μια ταινία κύρους που αποφεύγει να αντιμετωπίσει τα ίδια της τα συμπεράσματα.
Ο Γκέρινγκ του Βάντερμπιλτ δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος που έγινε τέρας, αλλά κάτι μεγαλύτερο από τη ζωή. Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς, όταν τον υποδύεται ο Ράσελ «Gladiator» Κρόου;
Βέβαια, οι ερμηνείες στη «Νυρεμβέργη» είναι εξαιρετικές – ιδίως ο Κρόου ως πανούργος Γκέρινγκ, του οποίου κάθε αστείο και κάθε υπαινιγμός έχουν στρατηγικό σκοπό. Οι αντιπαραθέσεις, τόσο στην αίθουσα ανακρίσεων όσο και στο δικαστήριο, είναι καλοστημένες. Η σκηνογραφία είναι τόσο άρτια όσο θα περίμενε κανείς από μια μεγάλη χολιγουντιανή παραγωγή.
Το καλογυαλισμένο στήσιμο της ταινίας όμως συγκρούεται με τη φρίκη που απεικονίζει. Ο σκηνοθέτης θέλει να κάνει μια ταινία για ηθικό απολογισμό, αλλά καταλήγει να κάνει μια ταινία για την επίδειξη: την επίδειξη του Γκέρινγκ στο δικαστήριο, των ηθοποιών στην κάμερα, του Χόλιγουντ στη δική του συνείδηση.
Σε μια κρίσιμη στιγμή οι εισαγγελείς παρουσιάζουν οπτικό υλικό από στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκεί ο Βάντερμπιλτ επιλέγει να δείξει τις πραγματικές εικόνες. Και οι σκηνές με τα κατακρεουργημένα, παραμορφωμένα, αποστεωμένα σώματα απλώς τονίζουν πόσο τεχνητό μοιάζει οτιδήποτε τις περιβάλλει.
Είναι το ακριβώς αντίθετο από τη βραβευμένη με Όσκαρ ταινία του Τζόναθαν Γκλέιζερ «The Zone of Interest», η πιο «πεζή» σκηνοθεσία της οποίας, σε φυσικό φως, από απόσταση, χωρίς μουσική, αναδείκνυε με μεγαλύτερη ένταση το πόσο βάναυση ήταν η καθημερινότητα του διοικητή του Άουσβιτς, Ρούντολφ Ες.
Οι επιπτώσεις των δικών της Νυρεμβέργης
Το θέαμα στο επίκεντρο της «Νυρεμβέργης» φαίνεται ακόμα πιο «άδειο» εάν λάβει κανείς υπόψη τις εξελίξεις σε επίπεδο διεθνούς δικαίου. Στο τέλος υποτίθεται πως πανηγυρίζουμε τον θρίαμβο της δικαιοσύνης, όμως το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο στη Χάγη, διάδοχος της Νυρεμβέργης, έχει κάνει ελάχιστα για να αποτρέψει σύγχρονα εγκλήματα του σήμερα, όπως αυτά που διαδραματίζονται στην Ουκρανία και τη Γάζα.
Υπήρξαν αρκετές ταινίες και ντοκιμαντέρ για τις δίκες της Νυρεμβέργης, όπως το κλασικό φιλμ του Στάνλεϊ Κρέιμερ «Τα απόρρητα της Νυρεμβέργης» (1961) με τους Σπένσερ Τρέισι, Μπαρτ Λάνκαστερ, Μαρλέν Ντίτριχ και Μαξιμίλιαν Σελ.
Η ταινία ήταν υποψήφια για 11 Όσκαρ και κέρδισε δύο, ενώ το 2013 χαρακτηρίστηκε από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των ΗΠΑ ως «πολιτιστικά, ιστορικά και αισθητικά σημαντική» και εντάχθηκε στο αμερικανικό Εθνικό Μητρώο Κινηματογράφου.
Αυτό που έκανε «Τα απόρρητα της Νυρεμβέργης» του Κρέιμερ να αντέξουν στον χρόνο ήταν η προθυμία να εμπλέξουν στο ζήτημα όχι μόνο τους Γερμανούς αλλά και το ίδιο το κοινό. Και αυτό ακριβώς είναι που απουσιάζει από τη «Νυρεμβέργη».
Τα ερωτήματα που θέτει η ταινία σχετικά με την ευθύνη, τη συνενοχή και την εύθραυστη φύση της διεθνούς δικαιοσύνης δεν θα μπορούσαν να είναι πιο επίκαιρα. Με άκρως καλοφτιαγμένο και τεχνικά άρτιο τρόπο όμως καταλήγει απλώς να αναπαράγει την ιστορία, δίχως να την αντιμετωπίζει πραγματικά.
