Η Γροιλανδία είναι το μεγαλύτερο νησί του κόσμου, αυτό μάθαμε στη γεωγραφία του σχολείου και αυτό βλέπουμε στους παγκόσμιους χάρτες που βρίσκονται παντού γύρω μας, από σχολικές αίθουσες μέχρι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πώς θα σας φαινόταν αν μαθαίνατε ότι η Αφρική είναι στην πραγματικότητα 14 φορές μεγαλύτερη από τη Γροιλανδία; Μα, ο χάρτης τις παρουσιάζει σχεδόν ίσες. Το ίδιο και για τη Ρωσία, που δεσπόζει σαν μια ατελείωτη έκταση, έτοιμη να καταπιεί την Ευρώπη. Η Αφρική είναι στην πραγματικότητα διπλάσια σε έκταση από τη Ρωσία, ενώ το μάτι τις βλέπει σαν ίδια μεγέθη στον χάρτη.
Πώς γίνεται λοιπόν ο παγκόσμιος χάρτης να μας δίνει τόσο λανθασμένη εντύπωση για το πραγματικό μέγεθος των ηπείρων και των κρατών; Η απάντηση κρύβεται σε ένα όνομα που καθόρισε πέντε αιώνες γεωγραφικής φαντασίας: Mercator.
Ο “μηχανικός” της παγκόσμιας χαρτογραφικής αντίληψης
Ο Gerardus Mercator δεν ήταν απλώς ένας χαρτογράφος. Υπήρξε ένας άνθρωπος που, χωρίς να το επιδιώκει, έδωσε στον κόσμο τον χάρτη που γνωρίζει (και… παρερμηνεύει) μέχρι σήμερα. Γεννημένος το 1512 στη Φλάνδρα, σε μια Ευρώπη που μόλις είχε ανακαλύψει ότι δεν είναι το κέντρο του κόσμου, ο Mercator μεγάλωσε σε μια εποχή απέραντης περιέργειας. Εξερευνητές περιπλανιούνταν στα άγνωστα, αυτοκρατορίες αναμετρούνταν πέρα από ωκεανούς, και η ανάγκη για ακριβείς χάρτες είχε γίνει ζήτημα ζωής ή θανάτου. Τα πλοία έπρεπε να κινούνται με προβλέψιμες πορείες, οι κυβερνήτες ήθελαν να γνωρίζουν πού βρίσκονται τα σύνορα των ονείρων τους, και η Ευρώπη αναζητούσε μια γεωγραφική τάξη στον νέο κόσμο που απλωνόταν μπροστά της.
Στον χάρτη του Mercator, μια γραμμή με σταθερή πυξίδα -αυτό που λέμε λοξοδρομία- εμφανίζεται ως τέλεια ευθεία. Για τα ιστιοφόρα που διέσχιζαν τότε τον Ατλαντικό, αυτό σήμαινε λιγότερα λάθη, λιγότερες χαμένες αποστολές, λιγότερες ζωές “θυσία” στην απεραντοσύνη του ωκεανού. Αυτός ο χάρτης δεν προοριζόταν ποτέ για τα σχολικά θρανία, ούτε για να μας δώσει την αίσθηση του ποιος είναι μεγάλος και ποιος μικρός. Προοριζόταν για θαλασσοπόρους. Κι όμως, καθώς τα χρόνια περνούσαν, η μερκατορική προβολή γινόταν όλο και πιο «βασιλιάς» των χαρτών. Χώρες, αυτοκρατορίες, συστήματα εκπαίδευσης, διεθνείς οργανισμοί, όλοι υιοθετούσαν την ίδια προβολή, συχνά χωρίς να συνειδητοποιούν ότι κάθε παραμόρφωση ήταν μια μαθηματική επιλογή, και όχι μια γεωγραφική αλήθεια.
Η απάντηση στο παράδοξο
Πώς γίνεται η Αφρική, η οποία απλώνεται σε 30 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, να εμφανίζεται περίπου ίση με τη Ρωσία, που φτάνει τα 17 εκατομμύρια; Πώς γίνεται η Γροιλανδία, που στην πραγματικότητα είναι λίγο μεγαλύτερη από την Αίγυπτο, να μοιάζει στον χάρτη σχεδόν όσο η Αφρική; Η απάντηση βρίσκεται στον τρόπο που η προβολή τεντώνει τη γη καθώς ανεβαίνουμε γεωγραφικό πλάτος. Κοντά στον Ισημερινό, οι χώρες προβάλλονται πιο ρεαλιστικά. Αλλά όσο πλησιάζουμε στους πόλους, το «τέντωμα» μεγαλώνει. Τόσο πολύ, που περιοχές όπως η Σιβηρία, ο Καναδάς και η Γροιλανδία παίρνουν μια εντελώς δυσανάλογη μεγαλοπρέπεια.
Κάπως έτσι διαμορφώθηκε και μια οπτική του κόσμου που δεν σχετιζόταν πλέον μόνο με την πλοήγηση, αλλά και με την πολιτική, την εκπαίδευση, ακόμη και με την ψυχολογία των εθνών. Για δεκαετίες, αιώνες ίσως, η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική εμφανίζονταν πολύ μεγαλύτερες από όσο είναι, ενώ περιοχές που βρίσκονταν κοντά στον Ισημερινό, όπως η Αφρική, η Νότια Αμερική, η Νοτιοανατολική Ασία, φαίνονταν μικρές, σαν δευτερεύουσες σε έναν «βορειοκεντρικό» πλανήτη.
Με τον καιρό, φυσικά, εμφανίστηκαν νέες προβολές που προσπάθησαν να διορθώσουν αυτές τις αναλογίες. Η προβολή του Gall–Peters, για παράδειγμα, έδωσε έμφαση στις πραγματικές επιφάνειες των χωρών, ισορροπώντας τις παραμορφώσεις. Άλλες προβολές, όπως αυτή του Robinson, προσπάθησαν να βρουν έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην αισθητική και την ακρίβεια. Κι όμως, όσο κι αν διαφοροποιήθηκαν οι εναλλακτικές, ο χάρτης του Mercator παραμένει για πολλούς ο πιο οικείος. Ίσως επειδή μεγαλώσαμε με αυτόν, ίσως επειδή χρησίμευσε επί αιώνες ως το βασικό παράθυρο στον πλανήτη. Το σίγουρο είναι ότι, τεχνικά μιλώντας, η μερκατορική προβολή δεν είναι «ψέμα». Είναι μια επιλογή. Ένας τρόπος να αποτυπώσουμε έναν τρισδιάστατο κόσμο σε μια επίπεδη σελίδα, με ένα συγκεκριμένο σκοπό: την πλοήγηση. Το ότι κατέληξε να διαμορφώνει την ίδια μας την οπτική για το μέγεθος των χωρών είναι απλώς μια υπενθύμιση ότι οι χάρτες δεν είναι ουδέτεροι. Είναι εργαλεία, και κάθε εργαλείο χρειάζεται να το χρησιμοποιούμε γνωρίζοντας τους περιορισμούς του.
