Το τηλέφωνο χτύπησε ένα πρωινό του Οκτωβρίου 2022 στη δουλειά, στη Φινλανδία, όπου ο 35χρονος Μοχάμεντ Σαμίμ ζει τα τελευταία περίπου δέκα χρόνια. Ο ανιψιός του δεν είχε καλά νέα: ο αδελφός του Σαμίμ, ο Ταρίν Μοχαμάντ, μαζί με τον γιο και τις δύο κόρες του, βρισκόταν σε ένα σκάφος που βυθίστηκε κοντά σε ένα ελληνικό νησί, έχοντας αποπλεύσει από τα τουρκικά παράλια για την Ιταλία.
Οταν ο Σαμίμ έφτασε την επομένη στα Κύθηρα, έμαθε πως –παρότι αδύναμος, αφού δεν είχε φάει επί τρεις μέρες– ο αδελφός του είχε καταφέρει να σώσει την οικογένειά του πριν ένα κύμα τον πάρει μακριά. Πήγε αμέσως στο σημείο του ναυαγίου. Μέσα στο νερό είδε σώματα να επιπλέουν – δεν μπορούσε να δει το πρόσωπο του αδελφού του, αλλά αναγνώρισε την πλάτη του.
Το Λιμενικό είπε πως έπρεπε να περάσει η κακοκαιρία για να μπορέσουν να βγάλουν τους νεκρούς από τη θάλασσα. Πέρασε η πρώτη μέρα, πέρασε και η δεύτερη, ώσπου την τρίτη ημέρα κατέστη τελικά δυνατό. Το Λιμενικό επιβεβαίωσε στο Solomon πως άνεμοι έντασης 8 Μποφόρ καθώς και η μορφολογία της περιοχής καθιστούσαν την ανάσυρση των σορών αδύνατη. Ο Σαμίμ δεν θα ξεχάσει ποτέ την εικόνα του αδελφού του στη θάλασσα.
Στην Καλαμάτα, χρειάστηκε να περάσουν τέσσερις ημέρες μετακύλισης της ευθύνης μεταξύ νοσοκομείου και Λιμενικού, και η βοήθεια μιας ντόπιας δικηγόρου που «ήρθε και τους έβαλε τις φωνές», προκειμένου να του επιτραπεί να ακολουθήσει τη διαδικασία ταυτοποίησης του αδερφού του. Τον προειδοποίησαν πως θα ήταν μια ψυχοφθόρα διαδικασία και πως θα έπρεπε να φορέσει τριπλή μάσκα λόγω της μυρωδιάς. Ο Σαμίμ λέει πως το νεκροτομείο διέθετε μόνο τέσσερα ψυγεία και ότι τα άλλα τέσσερα θύματα του ναυαγίου που ανασύρθηκαν βρίσκονταν εκτός ψυγείου στον θάλαμο.
«Το άγχος και η μυρωδιά. Τα γόνατά μας έτρεμαν», θυμάται ο Σαμίμ όταν τον συναντάμε στα Κύθηρα έναν χρόνο μετά. Ξεκίνησαν να του δείχνουν σώματα σε αποσύνθεση. Πρώτα αυτά εκτός ψυγείου. Δεν τον αναγνώρισε ανάμεσά τους. Βγήκαν έξω και άλλαξαν τις μάσκες που φορούσαν, επέστρεψαν, άνοιξαν με τη σειρά τα ψυγεία, φτάνοντας στον τελευταίο. «Βρισκόταν εκεί, ήρεμος. Ο άνθρωπος που αγαπάς. Ημασταν κάπως χαρούμενοι που, ύστερα από μέρες, μπορούσαμε να τον δούμε», λέει ο Σαμίμ.
Νεκροί πρόσφυγες στα αζήτητα
Τον Ιούλιο του 2023, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υιοθέτησε ψήφισμα που αναγνωρίζει το δικαίωμα στην ταυτοποίηση των ανθρώπων που χάνουν τη ζωή τους στην προσπάθειά τους να φτάσουν στην Ευρώπη, ωστόσο έως σήμερα δεν υπάρχει κεντρικό σύστημα καταγραφής σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Ούτε ενιαία διαδικασία για τη διαχείριση των πτωμάτων που καταλήγουν σε νεκροτομεία, γραφεία κηδειών, ακόμη και κοντέινερ-ψυγεία. Η πλατφόρμα Missing Migrants του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ), που αναγνωρίζει πως τα στοιχεία της δεν είναι εξαντλητικά, καταγράφει τουλάχιστον 1.090 αγνοούμενους πρόσφυγες και μετανάστες στην Ευρώπη από το 2014.
Στο πλαίσιο της έρευνας Border Graves, οκτώ Ευρωπαίοι δημοσιογράφοι, από κοινού με το Solomon για την Ελλάδα, τη βρετανική εφημερίδα Guardian και τη γερμανική εφημερίδα Süddeutsche Zeitung, ερεύνησαν επί δέκα μήνες τι συμβαίνει με τις χιλιάδες αταυτοποίητες σορούς όσων χάνουν τη ζωή τους στα ευρωπαϊκά σύνορα και καταγράφουν πρώτη φορά έναν σχεδόν διπλάσιο αριθμό: σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν, περισσότεροι από 2.162 άνθρωποι πέθαναν στα σύνορα την περίοδο 2014-2023.
Μελετήσαμε έγγραφα και πήραμε συνεντεύξεις από κρατικούς ιατροδικαστές, εισαγγελείς και εργαζομένους γραφείων τελετών· από κατοίκους και συγγενείς θανόντων και αγνοουμένων· και αποκτήσαμε αποκλειστική πρόσβαση σε αδημοσίευτα στοιχεία της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού. Επισκεφτήκαμε πάνω από 20 νεκροταφεία στα ευρωπαϊκά σύνορα και εντοπίσαμε περισσότερους από 1.000 τάφους αγνώστων στοιχείων, που χρονολογούνται μεταξύ 2014 και 2023.
Η έρευνα κατέγραψε οπτικά πώς η κρατική αδιαφορία γύρω από την αξιοπρεπή ταφή των ανθρώπων διαπερνά τις ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ιταλία συναντήσαμε ξύλινους σταυρούς. Στην Κροατία και τη Βοσνία συναντήσαμε δεκάδες τάφους με την ένδειξη «ΝΝ» (αγνώστων στοιχείων), στη Γαλλία απλώς με ένα «Χ». Στα ισπανικά Γκραν Κανάρια εντοπίσαμε πλάκες που δεν αναφέρουν την ταυτότητα των θανόντων, αλλά σε ποιο ναυάγιο πέθαναν: «Βάρκα μεταναστών νούμερο 4. 25/09/2022».
Στην Ελλάδα, καταγράψαμε περισσότερους από 540 αταυτοποίητους τάφους προσφύγων, το 54% όσων συνολικά κατέγραψε η ευρωπαϊκή έρευνα. Ταξιδέψαμε στα νησιά του Αιγαίου και τον Εβρο και εντοπίσαμε τάφους σε χωράφια που ενίοτε καλύπτονται από αγριόχορτα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ένα κομμάτι ξύλο μαζί με έναν αριθμό αποτελεί τη μόνη σήμανσή τους.
Τάφοι καλύπτονται από αγριόχορτα
Χίος – Σάμος
Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, η τοπική αυτοδιοίκηση (και σε περίπτωση αδυναμίας της η περιφέρεια) καλύπτει το κόστος για την ταφή τόσο των αταυτοποίητων προσφύγων που πεθαίνουν στα σύνορα όσο και όσων αιτούντων άσυλο βρίσκονται σε κατάσταση απορίας.
Ο Δήμος Μυτιλήνης δεν απάντησε στα ερωτήματά μας σχετικά με την αξιοπρεπή ταφή των προσφύγων στα νεκροταφεία ευθύνης του. Η δημοτική αρχή Χίου δήλωσε πως προβλέπεται χρηματοδότηση για τις σχετικές δαπάνες, καθώς και ότι «στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της για τα νεκροταφεία, συντηρεί και φροντίζει όλους τους χώρους, χωρίς διακρίσεις και με τον απαιτούμενο σεβασμό, για όλους τους νεκρούς».
Αλλά κατά την επίσκεψή μας τον Αύγουστο στο νεκροταφείο του Μερσινιδίου, λίγα χλμ. βόρεια της πόλης της Χίου, όπου πρόσφυγες βρίσκονται θαμμένοι πλάι στα μνήματα των ντόπιων, δεν ήταν δύσκολο να εντοπίσει κανείς τον διαχωρισμό: οι πέντε τάφοι αταυτοποίητων προσφύγων σηματοδοτούνταν απλώς από ένα μάρμαρο, το οποίο έτεινε να υπερκαλύψει η βλάστηση.
Στο Ηραίο Σάμου, δίπλα στο δημοτικό νεκροταφείο, σε ένα οικόπεδο που ανήκει στη Μητρόπολη και χρησιμοποιείται ως χώρος ταφής προσφύγων, καταγράψαμε συνολικά 35 μνήματα που χρονολογούνται μεταξύ 2014 και 2023. Οι πλάκες –ορισμένες σπασμένες– που έχουν τοποθετηθεί στο έδαφος, «κρυμμένες» από κλαδιά, πευκοβελόνες και κουκουνάρια, αναγράφουν απλώς έναν αριθμό και τη χρονολογία της ταφής. Ο δικηγόρος Δημήτρης Χούλης, που ζει στη Σάμο και χειρίζεται υποθέσεις γύρω από το προσφυγικό, σχολίασε: «Είναι ντροπιαστική εικόνα να βλέπεις τέτοιους τάφους. Είναι αδικαιολόγητο για μια σύγχρονη κοινωνία όπως η Ελλάδα».
167 αταυτοποίητοι τάφοι προσφύγων
Ενας μακρύς χωματόδρομος, που τριγυρίζεται από ελαιόδεντρα, οδηγεί στην πύλη του νεκροταφείου του Κάτω Τρίτου, που συνήθως παραμένει κλειδωμένη με λουκέτο. Το «νεκροταφείο των προσφύγων», όπως το αποκαλούν στο νησί, βρίσκεται περίπου 15 χλμ. δυτικά της Μυτιλήνης. Αποτελεί τον μοναδικό χώρο ταφής αποκλειστικά για πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα.
Ο τοπικός δημοσιογράφος Νίκος Μανάβης εξηγεί πως το νεκροταφείο δημιουργήθηκε το 2015 σε ελαιώνα που ανήκει στον Δήμο Μυτιλήνης λόγω ανάγκης: ένα πολύνεκρο ναυάγιο στις 28 Οκτωβρίου εκείνου του έτους είχε ως αποτέλεσμα τουλάχιστον 60 νεκρούς, για τους οποίους τα νεκροταφεία του νησιού δεν επαρκούσαν.
Πολλά θύματα ναυαγίων παραμένουν θαμμένα σε τάφους αγνώστων στοιχείων. Στις ταφόπλακες αναγράφεται αποκλειστικά ένας αριθμός, ενίοτε και η εκτιμώμενη ηλικία των θανόντων και η ημερομηνία ταφής. Αλλες φορές, μόνο ένα κομμάτι ξύλο και περιμετρικά τοποθετημένες πέτρες σηματοδοτούν τον τάφο. «Αυτό που βλέπουμε είναι ένα χωράφι, όχι ένα νεκροταφείο. Δεν δείχνει σεβασμό στους ανθρώπους που τάφηκαν εδώ», λέει κ. ο Μανάβης.
Στο Κάτω Τρίτο και τον Αγιο Παντελεήμονα, το νεκροταφείο της Μυτιλήνης όπου θάβονταν οι πρόσφυγες έως τότε, μετρήσαμε συνολικά 167 αταυτοποίητους τάφους μεταξύ 2014 και 2023. Ο Χρήστος Μαυραχείλης, νεκροθάφτης στον αγιο Παντελεήμονα, θυμάται ότι το 2015 οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες θάβονταν σε συγκεκριμένη περιοχή του νεκροταφείου. «Αν κάποιος ήταν αγνώστου ταυτότητος, έγραφα στον τάφο του “Αγνωστος”», λέει. Εάν δεν υπήρχαν συγγενείς που θα μπορούσαν να καλύψουν το κόστος, ο Μαυραχείλης έκοβε ο ίδιος ένα μάρμαρο και έγραφε όσα στοιχεία μπορούσε από το πιστοποιητικό θανάτου. «Ανθρωποι ήταν κι αυτοί», λέει, «έκανα ό,τι μπορούσα».
Η Εφη Λατσούδη, που εργάζεται στη Λέσβο για την οργάνωση Refugee Support Aegean (RSA), λέει πως το 2015 υπήρχαν πολλές ταφές «και ο δήμος δεν είχε αρκετά κονδύλια για να τις καλύψει. Υπήρχαν γραφεία τελετών που δεν πληρώνονταν για την ταφή ή άλλες φορές τις πλήρωναν οι άνθρωποι που συμμετείχαν στην τελετή». Η Λατσούδη θυμάται κάτι που της είχε αναφέρει μια προσφύγισσα το 2015: «Το χειρότερο που μπορεί να μας συμβεί είναι να πεθάνουμε κάπου μακριά και να μην είναι κανείς στην κηδεία μας». «Αυτό προσπαθήσαμε –ως κοινωνία στη Λέσβο– να κάνουμε. Είναι σημαντικό να είμαστε εκεί», προσθέτει.
Αναζητώντας στοιχεία
Από το 2013, στο πλαίσιο του προγράμματος για την αποκατάσταση οικογενειακών δεσμών, ο Ερυθρός Σταυρός έχει καταγράψει στην Ευρώπη 16.500 αιτήματα από ανθρώπους που αναζητούν αγνοούμενους συγγενείς τους. Σύμφωνα με τον διεθνή οργανισμό, έχουν επιτευχθεί μόλις 285 επιτυχείς αντιστοιχίσεις (1,7%).
Οι δυσκολίες συνήθως προκύπτουν όταν οι οικογένειες βρίσκονται εκτός Ευρωπαϊκής Ενωσης και οφείλονται σε διάφορους παράγοντες, όπως τυχόν διαφορές στο νομικό πλαίσιο ή στα ιατρικά συστήματα των χωρών.
Για παράδειγμα, ορισμένες χώρες της Ε.Ε. δεν μπορούν να «ανοίξουν» υπόθεση και να πάρουν δείγματα DNA από οικογένειες χωρίς εντολή από τις αρχές της χώρας στην οποία έχει ανασυρθεί η σορός του συγγενή που αναζητείται.
Εξω από το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Αλεξανδρούπολης, δύο κοντέινερ-ψυγεία που έχουν παραχωρηθεί από τον Ερυθρό Σταυρό ως προσωρινοί νεκροθάλαμοι φιλοξενούν τα σώματα 40 προσφύγων. «Ο νόμος ορίζει την παραμονή ενός πτώματος για έως 40 ημέρες πριν από την ταφή, μέσα στις οποίες θα έχει ολοκληρωθεί η αυτοψία και θα έχουν συλλεχθεί δείγματα DNA», λέει ο καθηγητής Ιατροδικαστικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Παύλος Παυλίδης. Από το 2000, ο κ. Παυλίδης έχει πραγματοποιήσει αυτοψίες σε τουλάχιστον 800 σώματα ανθρώπων σε κίνηση, με βασικές αιτίες θανάτου τον πνιγμό στα νερά του Εβρου και την υποθερμία.
Ο ιατροδικαστής δεν αρκείται στην απαραίτητη συλλογή DNA: καταγράφει δεδομένα, όπως σημάδια γέννησης ή τατουάζ και αντικείμενα (π.χ. πορτοφόλια, δαχτυλίδια, γυαλιά), τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον συνδετικό κρίκο για έναν συγγενή που αναζητά το αγαπημένο του πρόσωπο. Λέει πως συνολικά 313 σοροί που βρέθηκαν στον Εβρο από το 2014 παραμένουν αγνώστων στοιχείων. Οσες δεν μπορούν να ταυτοποιηθούν θάβονται σε ειδικό νεκροταφείο στο Σιδηρό, το οποίο διαχειρίζεται ο Δήμος Σουφλίου, ενώ 15-20 αταυτοποίητες σοροί τάφηκαν στην Ορεστιάδα όσο γινόταν η επέκταση του νεκροταφείου Σιδηρού.
Οι σοροί των μουσουλμάνων προσφύγων που ταυτοποιούνται ενταφιάζονται στο μουσουλμανικό νεκροταφείο στη Μεσσούνη Κομοτηνής ή επαναπατρίζονται όταν οι συγγενείς μπορούν να καλύψουν το κόστος επαναπατρισμού.
«Αυτό δεν είναι αξιοπρεπές»
Απαντώντας σε σχετικά ερωτήματα, το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου είπε πως το ζήτημα των διαδικασιών ταυτοποίησης και ταφής προσφύγων δεν εμπίπτει στις αρμοδιότητές του. Εκπρόσωπος της Κομισιόν δήλωσε πως σχετικά κονδύλια προς την Ελλάδα δεν προβλέπονται, ωστόσο οι εν λόγω δαπάνες «θα μπορούσαν να υποστηριχθούν στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος του Ταμείου Ασύλου, Μετανάστευσης και Ενταξης το οποίο διαχειρίζεται το υπουργείο Μετανάστευσης».
Τον Οκτώβριο του 2022, ο 32χρονος Σουτζά Αχμαντί και η αδελφή του Μαρίνα ταξίδεψαν επίσης στα Κύθηρα και, στη συνέχεια, στην Καλαμάτα προκειμένου να αναγνωρίσουν τη σορό του πατέρα τους, Αμπντουλγάσε. Ο 65χρονος είχε ξεκινήσει το ταξίδι για την Ιταλία μαζί με τη γυναίκα του Χατίτζε, η οποία επέζησε. Τα δύο αδέλφια επισκέφθηκαν το νοσοκομείο, όπου τους έδειξαν και τα οκτώ πτώματα, άνδρες και γυναίκες, παρότι είχαν εξαρχής εξηγήσει πως ο άνθρωπος που αναζητούσαν ήταν άνδρας. Το σώμα του πατέρα τους ήταν μεταξύ εκείνων που βρίσκονταν εκτός ψυγείου. «Η αδελφή μου έκλαιγε και τους φώναζε να πάρουν τον πατέρα μας από το κοντέινερ-ψυγείο γιατί μύριζε», θυμάται ο Σουτζά. «Δεν ήταν αξιοπρεπές μέρος για έναν άνθρωπο».
! Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από τα προγράμματα Investigative Journalism for Europe (IJ4EU) και Journalismfund Europe
