«Ολοι υποστηρίζουν την κοινή αγορά αλλά με 26 διαφορετικές πολιτικές». Το σχόλιο αυτό του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη από το βήμα της Διάσκεψης του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή (COP29) στο Μπακού αποτυπώνει με τον πιο εύστοχο τρόπο τα όσα συμβαίνουν στην ευρωπαϊκή αγορά ηλεκτρικής ενέργειας.
Όπως σημειώνει ρεπορτάζ της Καθημερινής, για δεύτερη φορά σε διάστημα πέντε μηνών οι τιμές ρεύματος εκτοξεύθηκαν, αλλά σε ένα μόνο γεωγραφικό τμήμα τής κατά τα άλλα «ενιαίας» ευρωπαϊκής αγοράς, επιβαρύνοντας δυσανάλογα νοικοκυριά και επιχειρήσεις στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, έναντι των άλλων Ευρωπαίων. Από τον Ιούλιο που παρατηρήθηκε για πρώτη φορά αυτό το φαινόμενο, επανήλθε η συζήτηση για τις θεμελιώδεις αιτίες εκτόξευσης των τιμών ρεύματος. Η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Ρουμανία, άμεσα πληττόμενες χώρες της Ε.Ε., αμφισβητούν το μοντέλο λειτουργίας της ευρωπαϊκής αγοράς (target model) και καταθέτουν κοινό αίτημα στην Ε.Ε. για «διόρθωση». Προτείνουν, δε, τη δημιουργία ενός μόνιμου μηχανισμού ανάκτησης υπερεσόδων από τη χονδρεμπορική αγορά για τη στήριξη νοικοκυριών και επιχειρήσεων, που θα τίθεται άμεσα σε εφαρμογή σε περιπτώσεις περιφερειακής κρίσης.
Ο αλγόριθμος
Τα θεμελιώδη λειτουργίας της ευρωπαϊκής αγοράς που τέθηκαν για πρώτη φορά σε αμφισβήτηση την περίοδο της ενεργειακής κρίσης χωρίζοντας σε στρατόπεδα την Ευρώπη, τίθενται εκ νέου σε αμφισβήτηση, αυτή τη φορά όμως μόνο από τον πιο αδύναμο κρίκο της «ενιαίας ενεργειακής ευρωπαϊκής αγοράς», την περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, που αποδεικνύεται πιο ευάλωτη σε διαταραχές.
Για την ελληνική κυβέρνηση, το πρόβλημα είναι καθαρά εξωγενές και απορρέει από δυσλειτουργίες που παρατηρούνται στις διασυνδέσεις των ηλεκτρικών συστημάτων της Νοτιοανατολικής Ευρώπης με την Κεντρική και τη Δυτική. Στο στόχαστρο κυβερνητικών αξιωματούχων και του ίδιου του πρωθυπουργού έχει βρεθεί ο αλγόριθμος που αποφασίζει πόση ενέργεια θα περάσει από τις διασυνδέσεις – «το μαύρο κουτί που κανείς δεν μπορεί να καταλάβει πώς λειτουργεί», όπως έχει ειπωθεί χαρακτηριστικά. Πράγματι, οι Διαχειριστές της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης έχουν θέσει σε εφαρμογή έναν νέο αλγόριθμο με το όνομα FBNC που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο κατανέμονται τα μεγαβάτ μεταξύ των διασυνδέσεων. Αυτός ο αλγόριθμος εφαρμόζεται μέχρι τα σύνορα της Ρουμανίας. Τα ηλεκτρικά συστήματα από τη Ρουμανία και κάτω μέχρι και την Ελλάδα ακολουθούν τον παλιό αλγόριθμο με αποτέλεσμα οι Διαχειριστές να μη γνωρίζουν ακριβώς πώς κατανέμεται η ενέργεια μέχρι τη Ρουμανία, αν δηλαδή γεμίζουν τα καλώδια ή σταματούν να δέχονται ενέργεια, κάτι που φαίνεται να συνέβη το καλοκαίρι με την απομόνωση των ηλεκτρικών συστημάτων της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το ίδιο φαίνεται πως συμβαίνει και τις τελευταίες ημέρες.
Το νέο μοντέλο
Οι διασυνδέσεις αποτέλεσαν βασικό πυλώνα της στρατηγικής για την ενιαία ευρωπαϊκή αγορά που σχεδίασε η Ευρώπη τη δεκαετία του 1990, μαζί με την απελευθέρωση των αγορών. Είχε δε στόχο τη διαμόρφωση συνθηκών ανταγωνισμού και τη μείωση των τιμών, ώστε να προχωρήσει σταδιακά η απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και η πράσινη μετάβαση. Το μοντέλο αυτό πολύ συνοπτικά έλεγε, «καταργούμε τα εθνικά σύνορα και αξιοποιούμε τις διασυνδέσεις για να φτάνει στον Ευρωπαίο καταναλωτή η φθηνότερη ενέργεια απ’ όποιο σημείο του ευρωπαϊκού μπλοκ και να παράγεται».
Ο σχεδιασμός στηρίχθηκε επίσης στην ενίσχυση των ΑΠΕ μέσω επιδοτήσεων και κινήτρων (προτεραιότητα εισόδου στην αγορά) και ταυτόχρονα επιβάρυνσης της παραγωγής από άνθρακα και φυσικό αέριο, μέσω της επιβολής φόρου στις εκπομπές CO2. Συμπεριέλαβε, δε, κι ένα κοινό μοντέλο εκκαθάρισης και επίλυσης των διαζευγμένων αγορών, το περίφημο target model, το οποίο στην Ελλάδα εφαρμόστηκε για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 2020. Το μοντέλο αυτό καθιέρωσε και τη χρηματιστηριακή τιμή ενέργειας.
Οι παραγωγοί ανά ώρα δίνουν μια τιμή για την ενέργεια που προσφέρουν προκειμένου να καλυφθεί η ζήτηση. Ολη η προσφορά πληρώνεται στην τιμή που θα πάρουν τα τελευταία μεγαβάτ (Οριακή Τιμή Συστήματος) τα οποία απαιτούνται για να καλυφθεί η ζήτηση. Το σκεπτικό αυτής της τιμολόγησης ήταν να στηριχθούν οι ΑΠΕ που τότε ήταν ακριβές, ώστε να μη μείνουν εκτός αγοράς.
Στις μέρες μας οι ΑΠΕ είναι φθηνές, ωστόσο η παραγωγή τους δεν είναι σταθερή, εξαρτάται από τον ήλιο και τον αέρα. Ετσι, το πρωί πριν μπουν και το βράδυ όταν βγαίνουν από το σύστημα τα φωτοβολταϊκά δημιουργείται έλλειμμα ενέργειας που πρέπει να καλυφθεί με συμβατικές μονάδες, φυσικού αερίου, άνθρακα, που είναι πλέον ακριβότερες. Αυτός είναι ο δεύτερος, μετά τις διασυνδέσεις, σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση των τιμών, το μείγμα καυσίμου που διαθέτει η κάθε χώρα. Ενας τρίτος παράγοντας είναι ο ανταγωνισμός εντός των εθνικών αγορών.
Στην Ελλάδα και οι τρεις είναι προβληματικοί. Το ηλεκτρικό σύστημα της Ελλάδας βρίσκεται στο άκρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης με περιορισμένες διασυνδέσεις και στο μείγμα καυσίμου το φυσικό αέριο συμμετέχει με πάνω από 40%. Επιπλέον, ο ανταγωνισμός στον τομέα της παραγωγής από συμβατικές μονάδες που καθορίζουν τιμή στις ώρες αιχμής είναι επίσης περιορισμένος. Συμμετέχουν η ΔΕΗ και τέσσερις ιδιώτες.
Οι κερδισμένοι
Ο ευρωπαϊκός σχεδιασμός της ενιαίας αγοράς και της ενεργειακής μετάβασης ευνοεί εντέλει χώρες με μεγάλες διασυνδέσεις μέσω των οποίων μπορεί να ρέει άφθονη ενέργεια και χώρες με ανταγωνιστικό μείγμα καυσίμου, όπως της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης με την πυρηνική ενέργεια, ή οι σκανδιναβικές χώρες με τη μεγάλη υδροηλεκτρική δυναμικότητα. Πρόσφατη ανάλυση της Eurelectric (Ενωση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας ηλεκτρισμού) διαπιστώνει ότι οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας είναι πενταπλάσιες στον ευρωπαϊκό Νότο σε σχέση με τις σκανδιναβικές χώρες και σχεδόν διπλάσιες σε σχέση με την Κεντρική και τη Δυτική Ευρώπη. Σύμφωνα με την ανάλυση της Eurelectric, το καλοκαίρι του 2024 οι τιμές στις σκανδιναβικές χώρες διαμορφώθηκαν κατά μέσον όρο στα 20 ευρώ/MWh, στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη μεταξύ 60-80 ευρώ/MWh και στη Νότια και Ανατολική Ευρώπη πάνω από 100 ευρώ/MWh.
Διασυνδέσεις, μείγμα καυσίμου και ανταγωνισμός είναι οι βασικοί παράγοντες διαμόρφωσης των τιμών στις χονδρεμπορικές αγορές της Ευρώπης, στους οποίους υστερεί η Ελλάδα και η ευρύτερη περιοχή.
Η συνέχιση του πολέμου στην Ουκρανία πρόσθεσε έναν ακόμη παράγοντα καθώς σε περιόδους υψηλής ζήτησης, όπως το καλοκαίρι και τον χειμώνα, το σύστημα της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας από εξαγωγικό μετατρέπεται σε εισαγωγικό για να καλύψει το έλλειμμα ενέργειας της Ουκρανίας, συμπαρασύροντας και τη συνδεδεμένη με τη Βουλγαρία ελληνική αγορά.
Το εγχώριο πρόβλημα
Η Ελλάδα είναι επίσης από τις λίγες αγορές της Ευρώπης όπου οι τιμές χονδρικής συνδέονται άμεσα με τις τιμές της λιανικής. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές αγορές το ποσοστό αυτό περιορίζεται στο 20%-40%. Στο μεγαλύτερο ποσοστό δηλαδή δεν περνούν οι διακυμάνσεις της χονδρεμπορικής αγοράς καθώς οι προμηθευτές των άλλων αγορών αναλαμβάνουν μέρος του ρίσκου προσφέροντας στους πελάτες τους τιμολόγια σταθερής τιμής με ενέργεια που έχουν προαγοράσει. Το ζήτημα αυτό βρίσκεται, σύμφωνα με πληροφορίες, υπό διερεύνηση από το ΥΠΕΝ. Το πώς δηλαδή θα κατευθύνει την αγορά στα σταθερά τιμολόγια ώστε οι υψηλές τιμές της χονδρεμπορικής να μη μεταφέρονται μέσω των κυμαινόμενων τιμολογίων σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις. Ενα από τα σενάρια που διερευνώνται με τη συνδρομή μεγάλου εξειδικευμένου ξένου οίκου είναι η αποδέσμευση των ΑΠΕ από το Χρηματιστήριο, έτσι ώστε τα οφέλη από τις χαμηλές τιμές να περνούν στους καταναλωτές.
Την αποσύνδεση εξάλλου της καθαρής ενέργειας (ΑΠΕ και πυρηνικά) από τις τιμές των ορυκτών καυσίμων συνιστά η έκθεση Ντράγκι συνολικά για την Ευρώπη για τη μείωση του ενεργειακού κόστους και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων, που μετά την ενεργειακή κρίση εξακολουθεί να είναι δύο και τρεις φορές υψηλότερο από το κόστος στις ΗΠΑ.
