Τα εταιρικά λογότυπα που εμφανίζονται φέτος σε παραστάσεις του Ηρωδείου και της Επιδαύρου προκάλεσαν αντιδράσεις και συζητήσεις για τη χρήση των μνημείων και την καλλιτεχνική έκφραση. Αραγε, οι «φίρμες» απειλούν τα αρχαία μνημεία; Στο ερώτημα της «Κ» απαντούν ο αρχαιολόγος Πάνος Βαλαβάνης και η σκηνοθέτις Ιώ Βουλγαράκη.
Το Ηρώδειο, η Επίδαυρος και οι «φίρμες»
Του Νικόλα Ζώη
Με μια προσέγγιση κάπως κυνική, πρόκειται για ένα ακόμα διαδικτυακό σούσουρο: τα εταιρικά λογότυπα της Levi’s, των McDonalds, της Apple, της Marlboro και άλλων αμερικανικών επιχειρήσεων στα σκηνικά της όπερας «Μαντάμα Μπατερφλάι» που παρουσιάζεται στο Ηρώδειο από την Εθνική Λυρική Σκηνή προκάλεσαν «θόρυβο» στα σόσιαλ μίντια· όχι τόσο για τη δραματουργική τους αξία, αλλά για τη συνάφειά τους με το μνημείο. «Φρίκη», «αίσχος», «ιεροσυλία» ήταν μερικά από τα σχετικά σχόλια.
Μερικές μέρες πριν, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο είχε εκφράσει τους προβληματισμούς του για ένα άλλο λογότυπο, αυτό της «Coca-Cola» που αποτελεί μέρος του σκηνικού της «Μήδειας» που θα ανέβει στην Επίδαυρο τον Ιούλιο από τον σκηνοθέτη Φρανκ Κάστορφ. Δεν είναι η μοναδική λεπτομέρεια της «Μήδειας» που προβλημάτισε τα μέλη του συμβουλίου (ενδεικτικά, μεταξύ ορχήστρας και αρχαίας σκηνής θα «πατάει» μια σκαλωσιά, πράγμα επικίνδυνο για το μνημείο) αλλά οι συντελεστές της θα κληθούν την επόμενη εβδομάδα για διευκρινίσεις στο ΚΑΣ.
Φάκελος προς έγκριση
Πώς φτάσαμε έως εδώ; Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ» από την Εθνική Λυρική Σκηνή, ο οργανισμός, όπως κάθε χρόνο, συγκέντρωσε σε ένα φάκελο τις περιγραφές των παραγωγών που θα παρουσιάσει στο Ηρώδειο και τον υπέβαλε στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών προς έγκριση, την οποία έλαβε. Δεν ήταν κάτι δεδομένο: στο παρελθόν, η Λυρική έχει κληθεί στο ΚΑΣ για διευκρινίσεις σε παραγωγές της στο Ηρώδειο· το 2019 αυτό έγινε για την «Τραβιάτα» και το 2012 για την «Τόσκα» (της οποίας ένα μέρος του σκηνικού –ένας σταυρός– είχε περιοριστεί σε μέγεθος). Φέτος, δεν προέκυψε κάποιο ζήτημα. Σε άλλη περίπτωση, λένε οι ίδιες πληροφορίες, η παραγωγή δεν θα μπορούσε καν να μπει στο Ηρώδειο.
Πηγές από το υπουργείο Πολιτισμού διευκρινίζουν στην «Κ» ότι και τα δύο μνημεία –Ηρώδειο και Επίδαυρος– αλλά και οι δύο παραγωγές –«Μαντάμα Μπατερφλάι» και «Μήδεια»– διαφέρουν πολλαπλώς μεταξύ τους. Ειδικά η «Μήδεια» προβλημάτισε το ΚΑΣ για διάφορους λόγους –πέραν του λογοτύπου–, ενώ είναι σημαντικό ότι θα παρουσιαστεί στο πιο εμβληματικό αρχαίο θέατρο διεθνώς. Χαρακτηριστικά, ενώ υπάρχει ειδική επιτροπή που εγκρίνει τα σκηνικά της Επιδαύρου πριν αυτά περάσουν από το ΚΑΣ, δεν ισχύει το ίδιο για το Ηρώδειο. Στη δική του περίπτωση, το μείζον θέμα για το ΚΑΣ είναι η ασφάλεια του μνημείου.
Οργανικό κομμάτι
Η καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου, Κατερίνα Ευαγγελάτου, εκφράζει στην «Κ» την εκτίμηση ότι και στην περίπτωση της «Μήδειας» θα γίνει κατανοητό ότι το επίμαχο λογότυπο δεν συνιστά διαφήμιση αλλά οργανικό κομμάτι του σκηνικού. Ο Γερμανός σκηνοθέτης άλλωστε και ο σκηνογράφος του, Αλεξάνταρ Ντένιτς, έχουν επιστρατεύσει και σε άλλες δουλειές τους εμπορικά σήματα ως σύμβολα της κατάρρευσης της κουλτούρας της απληστίας και της κατανάλωσης που καταστρέφει την ιστορική μνήμη. «Είναι κάτι που χαρακτηρίζει την καλλιτεχνική τους γλώσσα», λέει η κ. Ευαγγελάτου.
Ισως λοιπόν ένα ακόμα ερώτημα που ταιριάζει στη συζήτηση είναι αν υπάρχουν ακόμα όρια στην καλλιτεχνική χρήση των μνημείων. Η «Κ» είδε τη «Μαντάμα Μπατερφλάι» και έθεσε το ερώτημα σε έναν αρχαιολόγο και μια σκηνοθέτιδα. Και αν επιτρέπεται μια εκτίμηση, η συζήτηση ίσως ανοίξει εκ νέου, όταν στο ρωμαϊκό ωδείο θα πραγματοποιηθεί την επόμενη εβδομάδα εκδήλωση στο πλαίσιο παρουσίασης της νέας συλλογής κοσμημάτων γνωστού οίκου μόδας.
ΑΠΟΨΕΙΣ
Φυσικές και συμβολικές αντοχές
Του Πάνου Βαλαβάνη*
Είναι κατανοητή η αγωνία των συντελεστών (σκηνοθετών και σκηνογράφων) να συνδέσουν τα κλασικά έργα με το σήμερα. Οπως επίσης κατανοητή είναι και η ανάγκη τους για πρωτοτυπία και καινοτομία. Ομως η «νέα» προσέγγιση των κλασικών κειμένων δεν θα πρέπει να έχει ανάγκη από εξωτερικά στοιχεία εντυπωσιασμού, αλλά από βαθιές ερμηνευτικές προσεγγίσεις, που να εμφανίζονται ενώπιον του κοινού κυρίως μέσα από τον λόγο και την κίνηση των ηθοποιών, με φόντο σκηνικά που να μην υπονομεύουν τη μορφή αλλά και το πνεύμα των μνημείων και της εποχής τους.
Σκηνοθετικές και σκηνογραφικές καινοτομίες θα μπορούσαν να επιδειχθούν μέσα σε άλλο χώρο, σε κάποιο από τα χιλιάδες σύγχρονα θέατρα όλης της γης. Δεν είναι ανάγκη να τις φέρουμε στην Επίδαυρο και στο Ηρώδειο.
Διαβάζουμε συνήθως στις συνεντεύξεις των συντελεστών για το πόσο σημαντική στιγμή στην καριέρα τους είναι η παρουσίαση των έργων τους στα αρχαία θέατρα και πόσο δέος αισθάνονται από την επαφή τους με τα συγκεκριμένα μνημεία. Το ίδιο αίσθημα θα έπρεπε να κυριαρχεί και στην παράσταση.
Οταν επισκεπτόμαστε ή, ακόμη περισσότερο, όταν προσκαλούμαστε σε κάποιον ιδιαίτερο χώρο, ακόμη και σε ένα σπίτι, συνήθως δείχνουμε τον σεβασμό μας συμπεριφερόμενοι αναλόγως. Πολλώ μάλλον, όταν «χρησιμοποιούμε» μνημεία άλλων εποχών, πολιτισμών και αντιλήψεων. Οι συντελεστές είναι υποχρεωμένοι να σέβονται τα μνημεία και τις φυσικές και συμβολικές αντοχές τους. Θα πρέπει οι δημιουργίες τους να υποτάσσονται σ’ αυτά και όχι να προσπαθούν να τα υποτάξουν.
Θα πρέπει οι δημιουργίες των συντελεστών να υποτάσσονται στα μνημεία και όχι να προσπαθούν να τα υποτάξουν.
Μπορεί αυτή να είναι η γενικότερη τάση του σύγχρονου ανθρώπου, δηλαδή να υποτάσσει και να χρησιμοποιεί τα πάντα (τη φύση, τα ζώα, τα μνημεία κ.ά.) κατά το δοκούν και προς ίδιον όφελος, αλλά από τους ιδιαίτερα ευαίσθητους καλλιτεχνικούς δημιουργούς αναμένουμε μια διαφορετική προσέγγιση, μια προσέγγιση αντίθετα στο ρεύμα.
Αυτό, άλλωστε, ήταν και είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της μεγάλης τέχνης σε όλες τις εποχές.
* Ο κ. Πάνος Βαλαβάνης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στη σκηνή μπορώ να δω οτιδήποτε
Ιώ Βουλγαράκη*
Μέσα στον γενικό κοινωνικό συντηρητισμό που κατά τη γνώμη μου βιώνουμε, προκύπτουν, νομίζω, και μερικά ζητήματα γύρω από τον πολιτισμό. Για παράδειγμα, τα συμβούλια και οι επιτροπές που εγκρίνουν τα θεατρικά σκηνικά των παραστάσεων οι οποίες παρουσιάζονται σε μνημεία και σε αρχαιολογικούς χώρους, θα έπρεπε, πιστεύω, να επικεντρώνονται σε θέματα ασφάλειας, να μεριμνούν ώστε τα μνημεία και οι χώροι αυτοί να μην τραυματιστούν από κάποια σκηνική κατασκευή και να μην τεθεί σε κίνδυνο η στατικότητά τους, τα υλικά τους κ.λπ. Δεν κατανοώ γιατί εκφέρεται κρίση και άποψη –γιατί περί αυτού πρόκειται– για το αφήγημα μιας παράστασης.
Από τη μεριά μου, μέσα σε μία σύμβαση που λέγεται «σκηνή», μπορώ να δω οτιδήποτε. Μπορώ να δω μια εκκλησία να καίγεται –πρέπει να καταλάβουμε ότι είναι άλλο πράγμα να συμβαίνει κάτι τέτοιο επί σκηνής και άλλο να την καίνε κάποιοι στην πραγματικότητα–, μπορώ να δω μια γιγαντοαφίσα της Coca-Cola και ό,τι τέλος πάντων κάθε δημιουργός επιλέγει, φαντάζεται και προτείνει.
Το αν η πρόταση αυτή είναι του γούστου μου ή του γούστου του οποιουδήποτε –πράγμα υποκειμενικό– το αν το συγκεκριμένο σκηνικό «δένει» με τον εκάστοτε χώρο και συνομιλεί ή όχι μαζί του, όλα αυτά, είναι συζητήσεις που γίνονται πίνοντας το ποτό μας. Μήπως γνωρίζουμε, εξάλλου, ποιο είναι το πνεύμα του εκάστοτε μνημείου με το οποίο συνάδει ή όχι ένα θεατρικό σκηνικό; Βρίσκεται κάποιος σε επικοινωνία με το πνεύμα αυτό; Θεωρώ λίγο επικίνδυνο το να συζητάμε σε τέτοια βάση και να καθιστούμε κάποιους ανθρώπους –οποιουσδήποτε, όχι τους συγκεκριμένους– ελεγκτικούς φορείς τέτοιων εννοιών.
Δεν μπορεί, εξαιτίας της αρχαιολαγνείας που μας πιάνει κάθε καλοκαίρι, να απαγορεύεται ή να «κόβεται» το μέρος ενός σκηνικού συνόλου.
Κατά τη γνώμη μου, δεν μπορεί, εξαιτίας της αρχαιολαγνείας που μας πιάνει κάθε καλοκαίρι, να απαγορεύεται ή να «κόβεται» το μέρος ενός σκηνικού συνόλου που ένας ή μία δημιουργός θέλει να συνθέσει. Πιο συγκεκριμένα, δεν με προσβάλλει μια επιγραφή Levi’s ή Coca-Cola στο Ηρώδειο ή στην Επίδαυρο· μπορεί όμως σαν θεατή να με προσβάλει επί της ουσίας –με την προχειρότητά του, ας πούμε– κάτι άλλο, κι ας μην έχει λογότυπα, μάρκες ή οτιδήποτε απ’ όλα αυτά.
* Η κ. Ιώ Βουλγαράκη είναι σκηνοθέτις και δραματουργός.
Ο σύγχρονος θεατής επικοινωνεί με σύμβολα, λατρεύει τα λογότυπα
Της Μάρως Βασιλειάδου
Η συζήτηση για το αν επιτρέπεται ή όχι να εμφανίζονται διαφημιστικά λογότυπα ως μέρος της σκηνογραφίας μιας θεατρικής παραγωγής που φιλοξενείται σε ένα αρχαίο θέατρο είναι τόσο παλιά όσο και η δημιουργία των λογοτύπων. Η οπτική ταυτότητα της Coca-Cola άρχισε να σχεδιάζεται το 1890, των McDonald’s το 1940, το δε κίνημα της pop art χρησιμοποίησε αυτά τα σύμβολα οπτικής επικοινωνίας –τα τζιν Levi’s, την Coca-Cola, τις σούπες Campbell’s, χαρακτηριστικά ευημερίας στη μεταπολεμική Αμερική– ως εικαστικά μέσα για να χλευάσει την κουλτούρα της καταναλωτικής κοινωνίας ήδη από το 1950.
Μιλώντας με τον Ολιβιέ Πι λίγες ημέρες πριν παρουσιάσει την παράσταση της όπερας «Μαντάμα Μπατερφλάι» στο Ηρώδειο, μου είπε πως ετοιμάζει μια πολιτική παράσταση ξανακοιτάζοντας τη μόδα του «ιαπωνισμού» που έπληξε την Ευρώπη στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα υπό το πρίσμα μιας μετα-αποικιοκρατικής αντίληψης. Το 1853, πλοία του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού προσέγγισαν το λιμάνι της χώρας, για να πείσουν την απομονωμένη έως τότε Ιαπωνία να αρχίσει εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις με τον δυτικό κόσμο.
Ετσι, στην πρεμιέρα της προηγούμενης Πέμπτης είδαμε ένα πλαστικό καουμπόικο καπέλο με τυπωμένη τη σημαία των ΗΠΑ να αλλάζει κεφάλια και την έφηβη Τσο Τσο Σαν να φοράει μια περούκα α λα Μέριλιν Μονρόε. Οσο για το σκηνικό, στο πρώτο μέρος, πάνω από τη σκάλα που ανοίγει σαν γιαπωνέζικη βεντάλια κρέμονται διαφημιστικά πανό στα ιαπωνικά και στα αγγλικά.
Ολα αυτά εκφράζουν αισθητικά αυτό που ο Ολιβιέ Πι πιστεύει για τη σκηνοθεσία του: Ο σύγχρονος θεατής είναι ένας υποψιασμένος άνθρωπος που ζει στην εποχή του, επικοινωνεί με σύμβολα και λατρεύει τα λογότυπα – της Apple, της Google, του Facebook. Επίσης, ο θεατής ξέρει έστω και λίγη διεθνή ιστορία και αναγνωρίζει ότι η ατομική βόμβα έπεσε στο Ναγκασάκι –την πατρίδα της νεαρής Τσο Τσο Σαν– αφήνοντας καμένη γη, όπως δείχνουν οι εικόνες που αντικαθιστούν τα πανό στο δεύτερο μέρος.
Το αν ο παραλληλισμός της τρυφερής, ερωτευμένης κοπέλας με την αθώα Ιαπωνία του 1850 που βίαια εξαμερικανίζεται ευσταθεί και το αν η καταστροφή του Ναγκασάκι μπορεί να συγκριθεί με τη συντριβή της πρωταγωνίστριας είναι μια καλλιτεχνική συζήτηση, γι’ αυτό καλό είναι να γίνει με όρους καλλιτεχνικούς.
Αλλωστε, η συγκεκριμένη παράσταση διαθέτει μερικά πολύ δυνατά σημεία – τη σκηνική μετατόπιση της ορχήστρας, τον ποιητικό έναστρο ουρανό που κυριολεκτικά αγκαλιάζει τους δύο εραστές. Θα την κρίνουμε αφού πρώτα αποφασίσουμε αν στα αρχαία θέατρα θα φιλοξενούμε παραστάσεις σαν πετρωμένα μνημεία ή ζωντανούς οργανισμούς.
