Του Δημητρίου Αλεξ. Γκαβέρα (*)
Η άμεση ανάγκη ενός σύγχρονου θεσμικού και δικαιϊκού πλαισίου αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης: ώρα για γενναίες νομοθετικές πρωτοβουλίες.
Η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί πλέον θεωρητική συζήτηση, ούτε επιστημονική πρόβλεψη για ένα μακρινό μέλλον.
Μεταφράζεται ήδη σε πλημμύρες, σε καύσωνες πρωτοφανούς έντασης, σε απώλεια καλλιεργήσιμης γης και σε μια συνολική αποσταθεροποίηση των περιοχών που άλλοτε θεωρούσαμε κλιματικά «ασφαλείς». Η χώρα μας βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της νέας πραγματικότητας. Οι θεσμοί μας, όμως, εξακολουθούν να κινούνται με ρυθμούς άλλης εποχής.
Αν θέλουμε πραγματικά να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση με σοβαρότητα, απαιτούνται νομοθετικές τομές. Όχι αποσπασματικές διατάξεις, όχι πρόχειρες «επιδιορθώσεις», αλλά μια συνεκτική στρατηγική που θα προσανατολίσει το δίκαιο προς την κατεύθυνση της ανθεκτικότητας, της πρόληψης και της βιώσιμης ανάπτυξης.
1. Κλιματικός Κώδικας: ένα ενιαίο και δεσμευτικό πλαίσιο
Η Ελλάδα χρειάζεται έναν ολοκληρωμένο «Κλιματικό Κώδικα» που θα συγκεντρώνει και θα ενοποιεί το σύνολο των διατάξεων περί περιβάλλοντος, ενεργειακής πολιτικής, διαχείρισης κινδύνων και πολιτικής προστασίας. Σήμερα, η σχετική νομοθεσία βρίσκεται διάσπαρτη σε δεκάδες νόμους και υπουργικές αποφάσεις. Αυτό παράγει καθυστερήσεις, αντιφάσεις και ανασφάλεια δικαίου.
Ένας τέτοιος Κώδικας θα μπορούσε να εισάγει δεσμευτικούς στόχους με σαφή χρονοδιαγράμματα, ενώ θα κατοχύρωνε τη διαφάνεια και τον έλεγχο της τήρησης των περιβαλλοντικών υποχρεώσεων του κράτους και των επιχειρήσεων.
2. Υποχρεωτική κλιματική αξιολόγηση όλων των μεγάλων έργων και πολιτικών
Κάθε νομοθέτημα, κάθε δημόσιο έργο και κάθε επενδυτικό σχέδιο οφείλει να συνοδεύεται από επίσημη «Κλιματική Εκτίμηση Επιπτώσεων». Η αξιολόγηση αυτή δεν πρέπει να είναι μια τυπική διαδικασία που «γράφεται για να γραφτεί», αλλά ένας ουσιαστικός μηχανισμός που θα αποτρέπει επιλογές επικίνδυνες για την κλιματική σταθερότητα και θα ενθαρρύνει λύσεις πράσινης μετάβασης.
3. Αναθεώρηση του χωροταξικού και πολεοδομικού δικαίου με βάση την ανθεκτικότητα
Η ίδια η έννοια του χωροταξικού σχεδιασμού πρέπει να αλλάξει. Δεν αρκεί να ξέρουμε πού χτίζουμε – πρέπει να γνωρίζουμε αν το σημείο αυτό θα αντέχει σε 20 ή 30 χρόνια.
Χρειάζεται πλήρης αναθεώρηση χρήσεων γης σε περιοχές υψηλής επικινδυνότητας (πλημμυροπαθείς, πυρόπληκτες, παράκτιες ζώνες με άνοδο στάθμης της θάλασσας). Παράλληλα, απαιτείται θεσμοθέτηση υποχρεωτικών «ζωνών προστασίας» γύρω από κρίσιμα οικοσυστήματα.
4. Κίνητρα για «πράσινες» τεχνολογίες και κυκλική οικονομία, όχι μόνο υποχρεώσεις
Η κλιματική νομοθεσία δεν μπορεί να είναι μόνο απαγορευτική. Οφείλει να δημιουργεί αναπτυξιακές ευκαιρίες. Η πολιτεία χρειάζεται να προσφέρει πραγματικά κίνητρα για επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας νέας γενιάς, σε υποδομές αποθήκευσης, σε τεχνολογίες εξοικονόμησης ενέργειας και στη μετάβαση σε κυκλική οικονομία.
Μόνο έτσι η «πράσινη μετάβαση» θα μετατραπεί από υποχρέωση σε μοχλό οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης.
5. Ενίσχυση της Πολιτικής Προστασίας με νομικά εργαλεία ταχείας απόκρισης
Η Πολιτική Προστασία πρέπει να αποκτήσει δικαιώματα άμεσης παρέμβασης, πρόσβαση σε δεδομένα και αρμοδιότητες επιβολής μέτρων όταν απαιτείται. Η κλιματική κρίση δεν συγχωρεί καθυστερήσεις εγκρίσεων και γραφειοκρατικές εμπλοκές.
Ένας σύγχρονος μηχανισμός πρέπει να λειτουργεί προληπτικά, με βάση επιστημονικά δεδομένα, και να έχει τη δυνατότητα να κινητοποιείται χωρίς να δίνει μάχη με την ίδια τη νομοθεσία.
6. Εκπαίδευση και ευθύνη: μεταφέροντας το δίκαιο στην κοινωνία
Οποιαδήποτε μεταρρύθμιση θα αποτύχει αν δεν συνοδεύεται από διάχυση γνώσης και καλλιέργεια περιβαλλοντικής κουλτούρας. Η πολιτεία πρέπει να εντάξει στα σχολεία, στις επιχειρήσεις και στους δημόσιους οργανισμούς προγράμματα επιμόρφωσης για την κλιματική προσαρμογή.
Η ευθύνη δεν είναι μόνο κρατική, είναι συλλογική. Αλλά για να γίνει συλλογική, πρέπει πρώτα να γίνει κατανοητή.
Η ώρα των αποφάσεων έχει έρθει. Η Ελλάδα διαθέτει επιστημονικό δυναμικό, τεχνική γνώση και ευρωπαϊκά εργαλεία χρηματοδότησης. Εκείνο που συχνά λείπει είναι η πολιτική βούληση να μετατραπούν οι καλές προθέσεις σε δεσμευτικό δίκαιο.
Η κλιματική κρίση δεν θα περιμένει να ολοκληρώσουμε τις διαδικασίες μας. Ζητά από εμάς ταχύτητα, διορατικότητα και θεσμική τόλμη.
Έτσι χτίζονται οι ανθεκτικές κοινωνίες. Έτσι διασφαλίζεται το μέλλον.
Η κλιματική κρίση δεν διαπραγματεύεται. Εμείς, όμως, μπορούμε να νομοθετήσουμε για να περιορίσουμε τις συνέπειές της. Με τόλμη, με στρατηγική και με την απαραίτητη θεσμική σοβαρότητα.
(*) Ο Δημ. Γκαβέρας είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών
