Με την εμπορική συμφωνία μεταξύ Βρετανίας και ΕΕ έκλεισε ένα σημαντικό κεφάλαιο, την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή, στην πολύπαθη έξοδο της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πολύπαθη για τη Βρετανία με δεδομένο ότι κατά τη διάρκεια των τεσσεράμισι ετών από τη μέρα του δημοψηφίσματος, όλοι είχαμε στραμμένα τα βλέμματα μας στις εναγώνιες προσπάθειες της Βρετανικής ελίτ να διαχειριστεί από το αδιέξοδο που δημιούργησε η ίδια στην χώρα της. Παρακολουθήσαμε με εξονυχιστικές λεπτομέρειες αυτήν την επώδυνη διαδικασία αποκόλλησης που για πολλούς Ευρωπαίους ήταν ακατανόητη και άλλοι ερμήνευσαν ως παρακμή μιας χώρας που είχαμε μάθει να θαυμάζουμε και να διαλέγουμε ως πλέον δημοφιλή προορισμό για σπουδές, εργασία ή τουρισμό. Η Βρετανία ξεκινάει την μοναχική της πορεία από «κράτος μέλος» σε «έθνος κράτος», εξαντλημένη από μια μακρόσυρτη διαδικασία διαπραγματεύσεων, διασπασμένη ως ένωση τεσσάρων εθνών, διχασμένη ως κοινωνία και οικονομικά χτυπημένη από την πανδημία. Θα περάσουν χρόνια μέχρι να αντιληφθούμε τον πραγματικό αντίκτυπο του Brexit στην οικονομία και την κοινωνία, δεδομένου ότι όπως λέει και το αγγλικό ρητό «η αξία του γλυκού αποδεικνύεται όταν το τρως» (the proof of the pudding is in the eating). Απ’ ότι πάντως διαφαίνεται, όταν καταλαγιάσουν οι πολιτικές θριαμβολογίες της κυβέρνησης Johnson περί επαναφοράς της εθνικής κυριαρχίας, η πολιτική ηγεσία θα πρέπει να κάνει μεγάλη προσπάθεια να αποδείξει στο λαό της ότι έχει βγει κερδισμένη από τις επιμέρους διευθετήσεις της εμπορικής και των άλλων συμφωνιών με την ΕΕ. Μέχρι όμως να έχουμε ευκρινέστερη εικόνα, αυτό που μας έχει διδάξει η μέχρι τώρα Βρετανική εμπειρία σε αυτές τις διαπραγματεύσεις, είναι τα παραδείγματα προς αποφυγήν και τι δεν πρέπει να κάνει μια χώρα όταν παίρνει μια τόσο κρίσιμη απόφαση, της εξόδου από την ΕΕ.
Ας κοιτάξουμε όμως για λίγο από την άλλη πλευρά του Αγγλικού καναλιού, από την πλευρά της θάλασσας της Μάγχης. Ποια είναι τα πιο σημαντικά διδάγματα από την πρόσφατη διαπραγματευτική διαδικασία εξόδου;
Το πιο προφανές είναι ότι η βασανιστική για τη Βρετανία διαδικασία εξόδου αποδυνάμωσε το αφήγημα διαφόρων ευρωσκεπτικιστών/λαικιστών ηγετών, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον, για αποχώρηση της χώρας τους από την ΕΕ. Η αλήθεια είναι ότι η ΕΕ δεν πιέστηκε και πολύ για να αναδείξει τα μειονεκτήματα μιας τέτοιας απόφασης. Η πραγματικότητα στη Βρετανία μιλούσε από μόνη της. Επιπλέον η ΕΕ δεν χρειάστηκε καν να τιμωρήσει τη Βρετανία παραπάνω απ’ ότι τιμώρησε η ίδια τον εαυτό της σε πολιτικό και απ’ ότι φαίνεται και σε οικονομικό επίπεδο.
Μια θετική για την ΕΕ διαπίστωση ήταν ότι έμεινε εντυπωσιακά ενωμένη απέναντι στη Βρετανία καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, και το Brexit αναδείχτηκε ως το μοναδικό ίσως θέμα που κράτησε τους 27 σε σύμπνοια, σε μια περίοδο όπου η ομοφωνία κρατών μελών είναι σπάνιο, προς αναζήτηση, αγαθό. Από την αρχή η ΕΕ παρουσιάστηκε οργανωμένη, συγκροτημένη, αντιμετώπισε εξαρχής τη Βρετανία ως «τρίτη χώρα» ενώ ήταν ακόμη κράτος μέλος της, επέδειξε μεγάλο συντονισμό ανάμεσα στην Επιτροπή και το Κοινοβούλιο και επέλεξε να εκπροσωπηθεί από την διαπραγματευτική ομάδα του Barnier χωρίς ποτέ να την υπονομεύσει ή να την αμφισβητήσει. Σταδιακά, η ΕΕ μετέτρεψε το Brexit από ευρύτερο υπαρξιακό πρόβλημα της Ένωσης σε αποκλειστικά Βρετανικό πρόβλημα, περιορίζοντας τις αρνητικές συνέπειες του στην Ένωση και δημιουργώντας μια ασύμμετρη διαπραγμάτευση των είκοσι επτά έναντι ενός. Οι παραλληλισμοί με την περίπτωση του Grexit είναι αυτονόητοι, όταν με τον ίδιο τρόπο η ΕΕ από υπαρξιακό πρόβλημα όλης της ευρωζώνης το μετέτρεψε σταδιακά σε αποκλειστικό πρόβλημα της Ελλάδας.
Ένα μεγάλο όφελος για την ΕΕ ήταν η επανεκτίμηση της σημασίας της ενιαίας αγοράς και η επαναπροσήλωση στο επίτευγμα των τεσσάρων ελευθεριών – κεφάλαιο, υπηρεσίες, αγαθά και άνθρωποι – σε μια περίοδο μάλιστα που η ελεύθερη διακίνηση των ατόμων δοκιμάστηκε από άλλες απειλές όπως μετανάστευση και ο κορωνοιός. Στις διαπραγματεύσεις με τη Βρετανία, η ΕΕ υπεραμύνθηκε σθεναρά των ίσων όρων ανταγωνισμού και της Ιρλανδίας χωρίς οικονομικά σύνορα.
Τέλος το πιο σημαντικό δίδαγμα είναι ότι η διαδικασία εξόδου ενός κράτους μέλους είναι ακριβώς η ίδια με αυτή της εισόδου ενός υποψηφίου μέλους από την ανάποδη, με διαπραγματεύσεις καθενός κεφαλαίου ξεχωριστά – άλλα πιο εύκολα και άλλα πιο δύσκολα. Από αυτή της διαδικασία της αποδόμησης, η ΕΕ κέρδισε τις εντυπώσεις όσον αφορά την τεχνική προετοιμασία και την διασφάλιση των οικονομικών της κεκτημένων.
Ενώ το μέλλον της Βρετανίας διαγράφεται σίγουρα αβέβαιο, το μέλλον της ΕΕ χωρίς τη Βρετανία είναι και αυτό εξίσου απρόβλεπτο και οι γνώμες όσον αφορά τις συνέπειες διίστανται. Αλλοι πιστεύουν ότι με την έξοδο της «απρόθυμης Βρετανίας», η ΕΕ θα συνεχίσει απρόσκοπτα την διαδικασία της περαιτέρω ολοκλήρωσης ιδιαίτερα σε θέματα που αφορούν την ευρωζώνη ή την άμυνα. Αλλοι θεωρούν ότι η έξοδος μιας τόσο σημαντικής χώρας θα οδηγήσει στην ενδυνάμωση της Γερμανίας στην Ευρώπη κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα επιθυμητό από τους περισσότερους. Αλλοι πάλι θεωρούν ότι η δημοκρατική και οικονομική επιρροή της ΕΕ θα αποδυναμωθεί σε ένα διαρκώς αυξανόμενο ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον.
Το σημαντικότερο όμως είναι ότι οι αιτίες που οδήγησαν στην απόφαση του Brexit δεν έχουν εξαλειφθεί και αφορούν όλα τα κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Ένωση συνολικά, ενώ το πρόσφατο παρελθόν μας έχει δείξει ότι η ΕΕ δεν έχει προχωρήσει πάντα σε μια δίκαιη και αποτελεσματική διαχείριση κρίσεων. Στο παρόν και το μέλλον, η ΕΕ καλείται να αντιμετωπίσει μια νέα οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό, αλλά και τις αρνητικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στις πιο αδύναμες κοινωνικές της ομάδες. Γι’ αυτούς τους λόγους, τα κράτη μέλη και οι κοινωνίες τους θα συνεχίσουν να έχουν ευαισθησία σε θέματα εθνικής κυριαρχίας έναντι των Βρυξελλών ή να προσφεύγουν στη μέθοδο της άμεσης δημοκρατίας συχνά με τη βοήθεια των λαϊκιστών παντός καιρού. Αναμφισβήτητα μια σημαντική κληρονομιά της βρετανικής εμπειρίας είναι ότι από εδώ και στο εξής τα περισσότερα εθνικά δημοψηφίσματα όταν αφορούν στις σχέσεις των κρατών μελών με την Ευρωπαϊκή ‘Ένωση θα ενέχουν τον κίνδυνο να εξελιχθούν σε ρήξη και δυνητικά έξοδο από την ΕΕ.
