Στα μέσα Νοεμβρίου του 2021, το Netflix κυκλοφόρησε το τρέιλερ του «Don’t Look Up» («Μην Κοιτάτε Πάνω»), της νέας ταινίας του Άνταμ ΜακΚέι με το καστ γεμάτο με αστέρες του Χόλιγουντ. Εταιρείες διανομής και Μέσα Ενημέρωσης την παρουσίασαν ως «την καλύτερη μαύρη κωμωδία» της χρονιάς και το δυνατό χαρτί της πλατφόρμας που θα μπορούσε να αποσπάσει πολλά βραβεία Όσκαρ. Το φιλμ προβλήθηκε στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες λίγο πριν τα Χριστούγεννα και στη συνέχεια στη δημοφιλή streaming υπηρεσία. Μόλις μερικές ώρες μετά την κυκλοφορία, όλοι μιλούσαν γι’ αυτό και μέσα σε μια εβδομάδα συγκέντρωσε 152 εκατομμύρια ώρες προβολής, όπως πληροφορηθήκαμε από στοιχεία του Netflix.
Η σατιρική ταινία, που αφηγείται την ιστορία δύο αστρονόμων οι οποίοι προσπαθούν να προειδοποιήσουν μέσα από τα μίντια την ανθρωπότητα για τον επικείμενο αφανισμό της Γης από έναν κομήτη που βρίσκεται σε τροχιά σύγκρουσης με αυτή, προκάλεσε εντυπωσιακά μεγάλη συζήτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πρόκειται για μια αλληγορία της – σε πολλά επίπεδα – προβληματικής μας κοινωνίας που εστιάζει σε θέματα της αμερικανικής πολιτικής, της κλιματικής αλλαγής, αλλά και στις πρακτικές των μίντια στην αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων. Κριτικοί, κοινό και ακτιβιστές αποθέωσαν αλλά και κατέκριναν την ταινία, αναδεικνύοντας πόσο δύσκολο είναι να επικοινωνηθεί ένα εξαιρετικά σημαντικό μήνυμα μέσα από την κωμωδία.
Ενάμιση μήνα μετά την κυκλοφορία του, το πρότζεκτ του ΜακΚέι εξακολουθεί να απασχολεί και να διχάζει την κοινή γνώμη για διαφορετικούς λόγους, έχοντας παράλληλα έντονο αντίκτυπο σε θέματα της καθημερινότητας. Γι’ αυτούς τους λόγους κατατάσσεται στο κινηματογραφικό υποείδος της «αποκαλυπτικής μυθοπλασίας» ή του «impact fiction» που φαίνεται να αναβιώνει.
Ο αντίκτυπος της μυθοπλαστικής αφήγησης
Τι εννοούμε, όμως, με τον όρο «impact fiction»; «Συνήθως το impact fiction/impact narrative είναι ένα προϊόν μυθοπλασίας, μια αφήγηση μυθοπλαστική, που έχει έναν πολύ άμεσο και έκδηλο αντίκτυπο σε ζητήματα της κοινωνικής, πολιτικής ή οικονομικής ζωής αλλά και της επικαιρότητας. Τώρα, με τις διάφορες εκφάνσεις της παγκοσμιοποίησης και τις πλατφόρμες streaming, όπου τα προϊόντα της δημοφιλούς (ποπ) κουλτούρας – και όχι μόνο – διαχέονται παντού, η αφήγηση αυτή έχει πολύ μεγαλύτερη επιρροή», λέει στο kathimerini.gr η Ιωάννα Βώβου, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Και προσθέτει: «Στον κόσμο της ποπ κουλτούρας και των μιντιακών προϊόντων, το “impact fiction” αφορά προϊόντα/κόσμους αφηγηματικής μυθοπλασίας που εγγράφονται με πολλούς τρόπους και σε πολύ καίρια σημεία της ζωής του κοινού. Είτε πρόκειται για διαπροσωπικές σχέσεις ή για ζητήματα καθημερινότητας, κοινωνίας και αξιών».
Βέβαια, το «impact narrative» γενικότερα (μυθοπλαστικό ή όχι) έχει αναπτυχθεί σε πολλά πεδία (επιχειρήσεις, εκπαίδευση, ψυχολογία). «Εστιάζει στη “δύναμη” ή στην αποτελεσματικότητα της αφήγησης (storytelling) ως επικοινωνιακή στρατηγική διαμόρφωσης αντιλήψεων, απόψεων και γενικά νοηματοδότησης της πραγματικότητάς μας σε διάφορα θέματα. Το storytelling είναι η μηχανή του να κατασκευάζει κανείς ιστορίες, έτσι ώστε να κατευθύνει κατά κάποιο τρόπο τα πνεύματα. Θα μπορούσε να αναφέρεται και ως ρητορική, η έκφραση όμως που είναι της μόδας τις τελευταίες δεκαετίες, είναι αυτή της “αφήγησης”».
«Κόσμοι που μας αφορούν»
Το «Don’t Look Up», στο οποίο το κοινό γνώριζε προκαταβολικά για το τι θα έβλεπε στη μυθοπλασία, μπορεί να διαβαστεί με διάφορους τρόπους. «Ως μια αλληγορία του κυνισμού της πολιτικής του Τραμπ ή αλληγορία της καταστροφής που επίκειται λόγω της κλιματικής αλλαγής. Εκ των υστέρων, πολλοί μπορεί να δουν μια αλληγορία πάνω στον διχασμό των διάφορων ομάδων σχετικά με την πανδημία του κορωνοϊού. Όπως και να το εκλάβουμε όμως, μας “μιλάει”: η μυθοπλαστική αφήγηση δημιουργεί κόσμους που αφορούν, που μας νοιάζουν για οποιονδήποτε λόγο, που έχουν έντονο αντίκτυπο ακόμα κι αν γνωρίζουμε ότι δεν πρόκειται για γεγονότα της επικαιρότητας. Γι’ αυτό και συζητήθηκε πολύ», εξηγεί η κ. Βώβου.
Πολλοί εστιάζουν στο αλληγορικό κομμάτι της αφήγησης, που μας επιτρέπει να γνωρίσουμε κόσμους που δεν έχουμε βιώσει οι ίδιοι, μπορούμε όμως να τους αισθανθούμε. «Γι’ αυτό ακριβώς. οι αναλυτές μιλούν για την αλήθεια της μυθοπλασίας, όπου πολύ συχνά τα γεγονότα που αφηγείται είναι προϊόντα φαντασίας. Ωστόσο, η αλήθεια δεν έγκειται στα γεγονότα έτσι όπως συνέβησαν, αλλά σε αυτήν που μας μιλάει ανεξάρτητα από την ιστορική πραγματικότητα. Μας μιλάει για συναισθήματα, για σχέσεις, για αναφορές από την επικαιρότητα της οικονομικής κρίσης».
Impact fiction στην τηλεόραση
Ωστόσο, πέραν των ταινιών, πολλές τηλεοπτικές σειρές και ντοκιμαντέρ εισάγουν στην αφήγησή τους στοιχεία της επικαιρότητας που είναι οικεία στους ανθρώπους. «Το “impact fiction” το βλέπουμε σε σειρές όπως το “Homeland” που πατούσε πάνω στο τραύμα της αμερικανικής κοινωνίας από τον πόλεμο στο Ιράκ και ότι ακολούθησε όπως και στο “The Morning Show” της Apple TV+ που ασχολήθηκε με το #MeToo αλλά και την πανδημία. Αλλά αυτό το είδος της μυθοπλαστικής αφήγησης το συναντάμε και σε εγχώριες παραγωγές όπως στις «Άγριες Μέλισσες» της οποίας η πλοκή φέτος αναφέρεται στην περίοδο της δικτατορίας. «Αλλά και πέρυσι, που είχε μια αντίστιξη και αντήχηση του ξεσπάσματος του ελληνικού #MeToo και την εξέλιξη της διήγησης (με την κακοποίηση της Ελένης στη φυλακή). Αν ανατρέξει κανείς στις ατάκες και στους διαλόγους, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για μυθοπλασία με έντονο κοινωνικό στίγμα και αντίκτυπο», λέει η κ. Βώβου.
Άλλα τηλεοπτικά προγράμματα με έντονες αλληγορικές προεκτάσεις και προθέσεις είναι τα: «Squid Game», «La Casa de Papel» κ.α. Μια από τις τάσεις που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες θέλει τους ήρωες της μυθοπλασίας πιο «ανθρώπινους». «Ακόμα όμως και σε παραγωγές με χαρακτήρες που έχουν υπερφυσικές δυνάμεις, ο τρόπος μίμησης είναι χαμηλός. Οι σειρές “The X-Files” και “Game of Thrones” θεωρείται επίσης ότι ανήκουν στην κατηγορία του “impact fiction”. Γιατί παρά το ότι δεν μοιάζουν με την πραγματικότητά μας, σε ένα δεύτερο επίπεδο, αυτό των παιχνιδιών εξουσίας, του κυνισμού και της ωμότητας, μπορούμε να συνδεθούμε μαζί τους όπως επίσης και με τις αδυναμίες, την κακία, τη γενναιότητα, την καλοσύνη. Τα προβλήματα και η καθημερινότητα των ηρώων, μοιάζουν περισσότερο με τα δικά μας, χωρίς απαραίτητα να είναι ακριβώς αυτό που ζούμε, ένας πιστός καθρέπτης, μια πιστή αντανάκλαση του κόσμου μας».
