Η εκτίναξη των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, που είχε αρχίσει πριν τη ρωσική εισβολή και κλιμακώθηκε μετά, προμηνύει παρατεταμένη ενεργειακή κρίση. Σε μία προσπάθεια να ελέγξει την κατάσταση, η ηγεσία της ΕΕ ανακοίνωσε τη σταδιακή απεξάρτησή της από το ρωσικό πετρέλαιο, φυσικό αέριο και άνθρακα.
Πόσο εφικτό είναι κάτι τέτοιο; Θα φανεί στην πράξη. Προς το παρόν και για το προσεχές μέλλον, πάντως, η Ευρώπη είναι ενεργειακά εξαρτημένη από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες. Το φυσικό αέριο και εν μέρει το πετρέλαιο φτάνει από τη Ρωσία, μέσα από ένα περίπλοκο δίκτυο αγωγών.
Η Ρωσία παρέχει παραπάνω από το ένα τρίτο του φυσικού αερίου που καταναλώνει η Ευρώπη και παράλληλα παραμένει μια από τις κυριότερες πηγές προμήθειας πετρελαίου στη Γηραιά Ήπειρο. Η ΕΕ εισάγει φυσικό αέριο και από Νορβηγία, Βρετανία και Ολλανδία, αλλά τα αποθέματα των τριών αυτών χωρών εξαντλούνται. Έτσι, η Ρωσία παραμένει ο βασικότερος ενεργειακός τροφοδότης της Ευρώπης, καθώς την προμηθεύει με 158 δισ. μετρικούς τόνους φυσικού αερίου.
Είναι ενδεικτικό ότι το 50% του φυσικού αερίου που εισάγει η Γερμανία προέρχεται από τη Ρωσία. Η Γαλλία καλύπτει τον ενεργειακό της εφοδιασμό από την Ρωσία κατά 25%, λόγω του γεγονότος ότι στηρίζεται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα στην πυρηνική ενέργεια. Η εξάρτηση της Ιταλίας από το ρωσικό φυσικό αέριο αγγίζει το 46%.
Μικρότερες χώρες, όπως η Σερβία, η Βόρεια Μακεδονία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Μολδαβία, η Φινλανδία και η Λετονία εξαρτώνται ακόμα περισσότερο από από το ρωσικό φυσικό αέριο. Σε κάποιες περιπτώσεις, η εξάρτηση υπερβαίνει και το 90%. Σημαντική είναι και η εξάρτηση της Ελλάδας. Αντιθέτως, το Ηνωμένο Βασίλειο αντλεί το ήμισυ των ενεργειακών του αναγκών σε φυσικό αέριο από εγχώριες πηγές, ενώ κύριοι προμηθευτές του από το εξωτερικό είναι η Νορβηγία και το Κατάρ. Λόγω της γεωγραφικής θέσης της, η Ισπανία τροφοδοτείται κυρίως από την Αλγερία και τις ΗΠΑ.
Ο υποθαλάσσιος Nord Stream 1
Στην Ευρώπη υπάρχουν οι εν ενεργεία αγωγοί, οι αγωγοί που περιμένουν έγκριση, οι αγωγοί που βρίσκονται υπό κατασκευή και τέλος όσοι αγωγοί δεν λειτουργούν πια. Σημαντικός λειτουργικός αγωγός είναι ο υποθαλάσσιος Nord Stream 1, ο οποίος τροφοδοτεί απευθείας τη Γερμανία με ρωσικό φυσικό αέριο, μέσω της Βαλτικής Θάλασσας.
Έκανε πρεμιέρα το 2011, αλλά το σχέδιο κατασκευής του ξεκίνησε την δεκαετία 1990. Η κατασκευή του, που κόστισε 7,4 δισ. ευρώ, πραγματοποιήθηκε από κοινοπραξία τεσσάρων κορυφαίων εταιρειών, με πρώτη τη ρωσική Gazprom (51%). Το 2012 λειτούργησε και η δεύτερη γραμμή του. Μέσω του Nord Stream 1 διοχετεύεται στην Ευρώπη το 1/3 όλων των εξαγωγών φυσικού αερίου της Ρωσίας προς την Ευρώπη.
Ο αγωγός συνέδεσε την ρωσική πόλη Vyborg (130 χλμ βορειοδυτικά της Αγίας Πετρούπολης) με την γερμανική πόλη Greifswald. Όπως προαναφέρθηκε διασχίζει υποθαλάσσια τη Βαλτική Θάλασσα, περνώντας από τις ΑΟΖ της Ρωσίας, της Φινλανδίας, της Σουηδίας, της Δανίας, καθώς και από τα χωρικά ύδατα της Ρωσίας, της Δανίας και της Γερμανίας. Έχοντας 1.224 χλμ μήκος, είναι ο μακρύτερος υποθαλάσσιος αγωγός στον κόσμο, ξεπερνώντας τον αγωγό Λάντζελντ κατά 54 χλμ.
Η ετήσια δυναμικότητα του Nord Stream 1 είναι 55 δισ. κυβικά μέτρα. Αποτελείται από χιλιάδες σωλήνες βάρους 24 τόνων ο καθένας. Η κατασκευή του αγωγού είχε τότε προκαλέσει πολιτικές αντιδράσεις, κυρίως από την Πολωνία. Αναμφίβολα εδραίωσε ακόμα περισσότερο την ενεργειακή εξάρτηση της Γερμανίας και άλλων ευρωπαϊκών χωρών από το ρωσικό φυσικό αέριο, αλλά ταυτόχρονα έλυσε με φτηνό τρόπο το ενεργειακό πρόβλημα αυτών των χωρών.
Ο Nord Stream 2
Έχει ολοκληρωθεί η κατασκευή και του παράλληλου υποθαλάσσιου αγωγού Nord Stream 2, αλλά η λειτουργία του έχει παγώσει, αρχικά λόγω κάποιων νομικών προβλημάτων και στη συνέχεια λόγω της ουκρανικής κρίσης. Ο εν λόγω αγωγός φυσικού αερίου θα κάλυπτε ενεργειακές ανάγκες της Γερμανίας, αλλά και γειτονικών ευρωπαϊκών χωρών.
Ο Nord Stream 2, που κόστισε 11 δισ. δολάρια, έχει μήκος 1.230 χλμ και δυνατότητα να μεταφέρει 151 εκατ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου την ημέρα, δηλαδή έχει τη δυνατότητα να διπλασιάσει την ποσότητα ρωσικού φυσικού αερίου που εισάγει η Γερμανία μέσω Βαλτικής.
Ο χερσαίος αγωγός Yamal-Europe
Νοτιότερα υπάρχει ο χερσαίος αγωγός Yamal-Europe, ο οποίος διέρχεται από τη Λευκορωσία και τροφοδοτεί την Πολωνία και τη Γερμανία. Ο αγωγός Yamal-Europe έχει μήκος 4.196 χλμ και συνδέει τα ρωσικά κοιτάσματα φυσικού αερίου στη χερσόνησο Yamal στη δυτική Σιβηρία με την Πολωνία και τη Γερμανία.
Ο αγωγός διοχετεύει περίπου το 15% της ετήσιας παροχής φυσικού αερίου της Ρωσίας προς τα δυτικά. Η χωρητικότητά του είναι 33 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως, ή περίπου 100 εκατ. κυβικά μέτρα την ημέρα. Ο Yamal-Europe άρχισε να λειτουργεί και αντίστροφα, μεταφέροντας φυσικό αέριο από τη Γερμανία προς την Πολωνία.
Ο υποθαλάσσιος αγωγός Blue Stream
Στον Νότο βρίσκεται ο υποθαλάσσιος αγωγός Blue Stream με μήκος 774 χλμ και δύο γραμμές, που μεταφέρει ρωσικό φυσικό αέριο στην Τουρκία διαμέσου της Μαύρης θάλασσας. Το κόστος του έργου ήταν 3,2 δισ. δολάρια. Η μεταφορική του ικανότητα είναι 16 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως. Η προετοιμασία του έργου άρχισε το 1997 και η κατασκευή του πραγματοποιήθηκε το 2001-2002.
Η υποθαλάσσια διαδρομή σχεδιάστηκε από την ιταλική εταιρεία Saipem και το χερσαίο τμήμα στη Ρωσία από την Stroytransgaz (ξεκινάει από τη Σταυρούπολη και καταλήγει στην επαρχεία Κρασνοντάρ). Ο Blue Stream άρχισε να λειτουργεί τον Φεβρουάριο 2003. Ωστόσο, λόγω της διαφωνίας μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας σχετικά με τις τιμές, η επίσημη τελετή έναρξης στο σταθμό μέτρησης αερίου Darusu έγινε στις 17 Σεπτεμβρίου 2005. Ο Blue Stream άρχισε να λειτουργεί πλήρως το 2010.
Ο γερμανικός αγωγός NEL
Ένας λιγότερο γνωστός αγωγός είναι ο γερμανικός NEL, ο οποίος κόστισε ένα δισ. ευρώ. Καταλήγει στην πόλη Rehden, έχει μήκος 440 χλμ και μπορεί να μεταφέρει περί 20 δισ. κυβικά μέτρα φυσικό αέριο ετησίως. Παράλληλα συνδέεται με δύο αγωγούς τον Rehden-Hamburg και τον Midal. Στην ουσία τροφοδοτεί το Nότο της Γερμανίας με φυσικό αέριο.
Ο αγωγός OPAL
Ο αγωγός OPAL διασχίζει την ανατολική Γερμανία. Κινείται παράλληλα στα γερμανοπολωνικά σύνορα. Έχει μήκος 470 χλμ και μεταφέρει περισσότερα από 35 δισ. κυβικά μέτρα φυσικό αέριο ετησίως. Συνδέεται με τους αγωγούς της κεντρικής Ευρώπης στα γερμανοτσεχικά σύνορα. Με βάση τη νομοθεσία, επειδή ο αγωγός συνδέεται μόνο με τον Nord Stream 1 θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει μόνο το 50% της δυναμικότητας του.
Η Γερμανία το 2016 άλλαξε αυτήν τη διάταξη, κάτι το οποίο δημιούργησε εντάσεις με την Πολωνία. Συγκεκριμένα, το 2016, κατόπιν αιτήσεως και της Gazprom, η γερμανική ομοσπονδιακή υπηρεσία δικτύων κοινοποίησε στην Κομισιόν την πρόθεσή της να τροποποιήσει ορισμένες διατάξεις της χορηγηθείσας το 2009 εξαιρέσεως.
Κατ’ ουσίαν, με τη σχεδιαζόμενη τροποποίηση θα καθίστατο δυνατή η εκμετάλλευση της πλήρους δυναμικότητας του αγωγού φυσικού αερίου OPAL, υπό την προϋπόθεση ότι τουλάχιστον το 50% του φυσικού αερίου που μεταφέρει θα πωλούνταν με δημοπρασίες. Το κατάφεραν για κάποια χρόνια αλλά το 2019, μετά απο πιέσεις-απειλές της κυβέρνησης Τραμπ, οι Γερμανοί επέστρεψαν στον παλιό καθεστώς του 50%.
Ο αγωγός Soyuz
Ο αγωγός Soyuz ξεκινάει από την Ρωσία και ενώνεται με τον αγωγό Brotherhood-Transgas. Μέσω της Ουκρανίας τροφοδοτείται η Σλοβακία, η Ουγγαρία και η Σερβία. Μέσω διακλάδωσης, παρέχεται φυσικό αέριο και στην Βοσνία. Επίσης, τροφοδοτείται και η Κροατία μέσω Αυστρίας και Σλοβενίας.
Μέσω της νότιας διακλάδωσης του Soyuz, η οποία διέρχεται από την Μολδαβία παρέχεται φυσικό αέριο στην Ρουμανία, Βουλγαρία, Βόρεια Μακεδονία (με διακλάδωση) και Ελλάδα. Το Μαυροβούνιο και το Κόσοβο δεν διαθέτουν υποδομές φυσικού αερίου, ενώ στην Αλβανία αυτές είναι αρκετά περιορισμένες, χωρίς να διασυνδέονται με διεθνείς αγωγούς.
Παλαιότερα, όλοι οι αγωγοί που έστελναν ρωσικό φυσικό αέριο ήταν χερσαίοι και περνούσαν από την Ουκρανία. Ήταν εξάλλου πιο σύντομη η διαδρομή και πιο εύκολη η κατασκευή τους. Ήταν οι διαφωνίες μεταξύ Μόσχας και Κιέβου και η ρωσική κατηγορία ότι οι Ουκρανοί έπαιρναν φυσικό αέριο χωρίς να πληρώνουν, που υποχρέωσαν τη Ρωσίας να αναζητήσει εναλλακτικές διαδρομές διοχέτευσης φυσικού αερίου στην Ευρώπη, παρακάμπτοντας την Ουκρανία. Έτσι προέκυψε ο αγωγός NordStream και το σχέδιο για τον αγωγό SouthStream.
Ο αγωγός SouthStream
Το σχέδιο για τον SouthStream, λοιπόν, ήταν μια απόπειρα της Ρωσίας να κατασκευάσει μια επιπλέον οδό προς τις μεγάλες αγορές της Ευρώπης. Είχε σχεδιαστεί να ξεκινάει υποθαλάσσια από την Ρωσία και το υποθαλάσσιο τμήμα του να καταλήγει στην Βουλγαρία από όπου θα διακλαδωνόταν. Ο ένας κλάδος θα πήγαινε στην Ελλάδα και από στην Ιταλία. Ο άλλος κλάδος θα πήγαινε στη Σερβία και από εκεί στην κεντρική Ευρώπη.
Η ΕΕ αρνήθηκε να εντάξει τον αγωγό στο πλαίσιο των διευρωπαϊκών δικτύων, οι δε ευρωπαϊκές κυρώσεις κατά της Ρωσίας μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, ακύρωσαν το σχέδιο, λόγω και της βουλγαρικής στάσης. Έτσι, αντί του SouthStream κατασκευάστηκε ο TurkishStream, ο οποίος μετέφερε ποθαλάσσια ρωσικό αέριο στην τουρκική ακτή και από εκεί τροφοδοτεί την Ελλάδα και άλλες βαλκανικές χώρες.
Ο αγωγός TurkishStream
Ο TurkishStream περιλαμβάνει δύο δίδυμους αγωγούς, με ετήσια χωρητικότητα 15,75 δισ. κυβικών μέτρων ο καθένας. Ο πρώτος αγωγός προμηθεύει την Τουρκία και ο δεύτερος τροφοδοτεί τις βαλκανικές χώρες. Έτσι, μεταφέρει ετησίως 31,5 δισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, διασχίζοντας τη Μαύρη Θάλασσα σε μήκος 930 χλμ. Έτσι, η Τουρκία αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη χώρα-πελάτη της Ρωσίας μετά τη Γερμανία.
Ο αγωγός Druzhba
Ο αγωγός Druzhba που σημαίνει «Φιλία» μεταφέρει πετρέλαιο σε μιαν απόσταση 4.000 χλμ. Ξεκινά από την πόλη Σαμάρα, χωρίζεται εντός της Λευκορωσίας σε δύο κλάδους με τον ένα να πηγαίνει στην Πολωνία και Γερμανία και τον άλλο προς Ουκρανία, Σλοβακία και Τσεχία-Ουγγαρία.
Ο αγωγός Baltic Pipeline System
Ο αγωγός BPS (Baltic Pipeline System) είναι πετρελαιαγωγός δυναμικότητας 1,3 εκατ. bbl ημερησίως, που καταλήγει στο λιμάνι Primorsk κοντά στην Πετρούπολη από όπου το πετρέλαιο διοχετεύεται στις αγορές με τάνκερ. Ο επίσης πετρελαιαγωγός BTC, Baku-Tbilisi-Ceyhan μεταφέρει αζέρικο πετρέλαιο στο λιμάνι Τσεϊχάν στη νότια Τουρκία, απέναντι από την Κύπρο. Μεταφέρει αργό πετρέλαιο σε διαδρομή 1.760 χλμ. Ο αγωγός αυτός έγινε με παρότρυνση της Δύσης, η οποία ήθελε να αποφύγει το πέρασμα του αγωγού από ρωσικό έδαφος και επιπλέον έπρεπε να παρακαμφθεί και ο Βόσπορος, στον οποίο υπάρχει κυκλοφοριακή συμφόρηση.
Η χαρτογράφηση των αγωγών είναι ιδιαίτερα περίπλοκη διαδικασία. Σύμφωνα με το Global Energy Monitor, στο τέλος του 2020 υπήρχαν σε όλον τον πλανήτη τουλάχιστον 2.381 λειτουργικοί αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου που περνούν από την επικράτεια 162 χωρών. Το συνολικό μήκος αυτών των αγωγών υπολογίζεται σε πάνω από 1.180.000 χλμ – είναι δηλαδή αρκετό για να κυκλώσει τη Γη 30 φορές!
Οι 649 από τους 2.381 είναι αγωγοί πετρελαίου και οι 1.732 αγωγοί μεταφέρουν φυσικό αέριο, ενώ 33 τελούν υπό κατασκευή. Πρώτη σε αγωγούς είναι οι ΗΠΑ. Ακολουθεί η Ρωσία, η οποία διαθέτει αγωγούς πετρελαίου 38.419 χλμ. και φυσικού αερίου 92.831 χλμ. Ακολουθεί ο Καναδάς, η Κίνα και η Αυστραλία.
