Την έχουν αποκαλέσει «το τέλος του κόσμου». Αλλά οι λιγοστοί και ως επί το πλείστον σκληραγωγημένοι κάτοικοί της επιμένουν να το βλέπουν εντελώς ανάποδα. Γι’ αυτούς η Παταγονία, η πατρίδα τους, είναι η αρχή του κόσμου. Αν το δεις από την πλευρά τους, δεν μπορείς παρά να μην τους δικαιώσεις. Σε ποιο άλλο μέρος του κόσμου θα μπορούσες να δεις τόσο απόκοσμα τοπία, τόσες ακραίες διαφορές στη θερμοκρασία και στην ποικιλία του εδάφους, τόσο διαφορετικούς τύπους ανθρώπων; Η Παταγονία, το απώτατο άκρο στο νότο της Νότιας Αμερικής, χωρισμένη πολιτικά ανάμεσα στην Αργεντινή και τη Χιλή, είναι ένας μαγευτικός τόπος, ο οποίος γέννησε και μερικές από τις πιο τρομακτικές ιστορίες, για φωτιές που ξεπηδούν από τη γη και για ανθρώπους-γίγαντες με ύψος 4 μέτρα! Γι’ αυτό και ήταν από τα τελευταία μέρη του πλανήτη που αποπειράθηκαν να πλησιάσουν και να εξερευνήσουν οι Ευρωπαίο
Ταξίδι στην άκρη της γης
Η Παταγονία σήμερα έχει αναπτύξει ιδιαίτερα τον τουρισμό της. Έχει εξελιχθεί σαν ένας «αυτόνομος» προορισμός, που προσφέρει κάτι ολότελα αλλιώτικο στο μάτι του Ευρωπαίου, αλλά και σαν «συνδυαστικός» προορισμός μ’ ένα ταξίδι στην Ανταρκτική, την παγωμένη ήπειρο που βρίσκεται ακριβώς από κάτω της.
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την προέλευση του ονόματος Παταγονία. Αυτή που μας αρέσει περισσότερο έχει σχέση με την ελληνική λέξη «πάταγος»! Σύμφωνα, λοιπόν, με τον μύθο που είχε υφανθεί από πολύ παλιά, οι γίγαντες κάτοικοι της περιοχής έκαναν τόσο θόρυβο όταν περπατούσαν, που έτριζαν τα βουνά και προκαλούσαν πάταγο (δυνατό κρότο). Τον όρο τον χρησιμοποίησε πρώτος ο μέγας Πορτογάλος θαλασσοπόρος Φερνάντο ντε Μαγαλιάες, που εμείς έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε «Μαγγελάνο». Ο Μαγγελάνος δεν αποβιβάστηκε ποτέ στην Παταγονία, αν και εξερεύνησε τη θάλασσα στο νότο της Αμερικής και ανακάλυψε τον πορθμό που φέρει το όνομά του -το στενό θαλάσσιο πέρασμα με το οποίο τα καράβια ακόμα και σήμερα κόβουν δρόμο και δεν χρειάζεται να προσπεράσουν το ακρωτήριο Χορν, το νοτιότερο άκρο της ηπείρου, όπου οι τρικυμίες είναι καθημερινό φαινόμενο.
Οι ναύτες του Μαγγελάνου που αποβιβάστηκαν στην ακτή για να προμηθευτούν ξύλα ήλθαν σε επαφή με τους Τεχουέλτσε, μία από τις ιθαγενείς φυλές της περιοχής. Οι Τεχουέλτσε είναι και σήμερα ψηλός λαός (με μέσο ύψος πάνω από 1μ.78), όμως σε καμία περίπτωση δεν ήταν γίγαντες. Παρ’ όλα αυτά οι ναύτες, για να δικαιολογήσουν τον πανικό και την άτακτη υποχώρησή τους, έκαναν λόγο για ανθρώπους-θηρία με ύψος ως και 4 μέτρα. Αυτή η αίσθηση, ότι στην Παταγονία ζουν γίγαντες, υπήρχε μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα και εξαλείφθηκε μόνο όταν οι Ευρωπαίοι άποικοι της Αργεντινής και της Χιλής άρχισαν να εξερευνούν συστηματικά το νότο.
Η άλλη απίστευτη ιστορία που δημιούργησε μύθους έχει δώσει και την ονομασία της στο νοτιότερο άκρο της Παταγονίας, τη Γη του Πυρός. Οι πρώτοι Ευρωπαίοι ναυτικοί που έφτασαν εκεί έβλεπαν συχνά φωτιές στα παράλια τις νύχτες, αλλά όχι και ανθρώπους. Συμπέραναν, λοιπόν, ότι οι φωτιές πήγαζαν από το ίδιο το έδαφος, γι’ αυτό ονόμασαν την περιοχή Tierra del Fuego. Όπως αποδείχτηκε αργότερα, τις φωτιές τις έβαζαν οι ιθαγενείς, με διπλό σκοπό. Ο βασικός ήταν να ζεσταθούν, καθώς σ’ εκείνες τις περιοχές ειδικά το χειμώνα το κρύο είναι τσουχτερό. Ο δεύτερος, όμως, ήταν η παραπλάνηση των ναυτικών. Πολλά πλοία παρασύρονταν τη νύχτα από τις φωτιές, πλησίαζαν τη στεριά, χτυπούσαν στα βράχια και βούλιαζαν. Οι ιθαγενείς με την ησυχία τους πήγαιναν στα ναυάγια και μάζευαν ό,τι τους φαινόταν χρήσιμο, γι’ αυτό άλλωστε και όταν έκαναν τις πρώτες τους επαφές με τους Ευρωπαίους ήταν ντυμένοι σχεδόν εξ ολοκλήρου με… ευρωπαϊκά ρούχα! Τα’ χαν μαζέψει από τα ναυάγια.
Η Παταγονία είναι, βέβαια, μια τεράστια γεωγραφική περιοχή, με συνολική έκταση 1.043.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Δηλαδή επτά φορές και λίγο παραπάνω απ’ όσο ολόκληρη η Ελλάδα. Σ’ αυτή την περιοχή συναντά κανείς νησιά (στα δυτικά παράλια, της Χιλής), πανύψηλα βουνά (το τελευταίο μέρος της οροσειράς των Άνδεων, που είναι και το φυσικό σύνορο μεταξύ Χιλής και Αργεντινής), παγετώνες (κυρίως στο νότιο άκρο), πετρωμένη ηφαιστειακή λάβα και μια απέραντη στέπα, την πάμπα, εκεί που γεννήθηκαν οι πρώτοι καουμπόηδες της ιστορίας!
Αιώνες πριν οι γελαδάρηδες της Άγριας Δύσης αναπτύξουν μια ολόκληρη κουλτούρα, αυτή των καουμπόηδων, οι γκάουτσος της αργεντίνικης πάμπας έκαναν τα ίδια και καλύτερα. Άριστοι αναβάτες, επιδέξιοι χρήστες του λάσου και του μπόλας (μια ειδική κατασκευή από δερμάτινες λουρίδες που καταλήγουν σε στρογγυλεμένες πέτρες ή σίδερα) και κυρίως ανεξάρτητα και ανυπότακτα πνεύματα, που ζούσαν στην απεραντοσύνη του τοπίου και δεν έδιναν λογαριασμό σε κανέναν. Οι γκάουτσος έγιναν με τα χρόνια σύμβολο ολόκληρων χωρών, ανάλογα με τους δικούς μας κλέφτες την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Σ’ αυτή την τεράστια περιοχή σήμερα ζουν κάτι λιγότερο από 2 εκατομμύρια άνθρωποι. Πρόκειται, δηλαδή, για μια από τις πιο αραιοκατοικημένες περιοχές του κόσμου. Η παρουσία των Ισπανών στο βόρειο άκρο της Νότιας Αμερικής χρονολογείται από τα τέλη του 15ου αιώνα. Στο νότο, όμως, δεν ήθελε να πάει κανείς, παρά μόνο κάποιοι παράτολμοι εξερευνητές. Η γη εκείνη στην ουσία δεν ανήκε σε κανέναν. Μόνο όταν οι Ισπανοί κατακτητές της Χιλής άρχισαν να κατεβαίνουν προς το νότο συνάντησαν τους Μαπούτσε, τους τοπικούς Ινδιάνους, οι οποίοι πρόβαλαν τέτοια αντίσταση που κατάφεραν να κρατήσουν μακριά τα ισπανικά στρατεύματα για πάνω από δύο αιώνες. Η κύρια έγνοια των Ισπανών ήταν μήπως κάποια άλλη ευρωπαϊκή αποικιακή δύναμη (Άγγλοι, Γάλλοι κτλ.) βάλει πόδι στην περιοχή, αλλά κάτι τέτοιο δεν έγινε.
Όταν από τις αρχές του 19ου αιώνα τα έθνη της Νότιας Αμερικής απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από την Ισπανία, η Χιλή και η Αργεντινή ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για το νότο. Στην αρχή με «επιστημονικές αποστολές» (έτσι τις χαρακτήρισαν) και μετά με συντεταγμένες στρατιωτικές επιδρομές κατάφεραν να κατακτήσουν όλη την περιοχή. Η Αργεντινή, πάντως, τυπικά «προσάρτησε» την περιοχή της Παταγονίας επισήμως μόλις το 1881 και η τελευταία πηγή αντίστασης από τις τοπικές φυλές έσβησε το 1902.
Aπόκοσμο τοπίο
Σήμερα οι κάτοικοι είναι κατά 99% απόγονοι Ισπανών αποίκων ή των λίγων ινδιάνικων φυλών που επέζησαν απ’ αυτούς τους αιματηρούς πολέμους. Υπάρχει και μία πολύ μικρή μειονότητα Ουαλών (!), από περίπου 200 οικογένειες που αποφάσισαν να μεταναστεύσουν το 1865 κι άφησαν τα χωράφια της Ουαλίας για να εγκατασταθούν στην κοιλάδα του Τσουμπούτ, στην Αργεντινή. Τα επίσημα σύνορα μεταξύ Χιλής και Αργεντινής χαράχτηκαν μόλις το 1882.
Όπως είναι φυσικό, η κτηνοτροφία αποτέλεσε για αιώνες την κύρια οικονομική δραστηριότητα του πληθυσμού, κυρίως με πρόβατα και αγελάδες. Στο υπέδαφος έχουν ανιχνευθεί απροσδιόριστες (αλλά πολύ μεγάλες) ποσότητες πετρελαίου και φυσικού αερίου, αλλά προς το παρόν δεν υπάρχει ενδιαφέρον για την εξόρυξή τους. Κι αυτό, διότι το τοπίο προσφέρει περισσότερα έσοδα με τον τουρισμό.
Η τουριστική βιομηχανία έχει ανθίσει, καθώς ολοένα και περισσότεροι Ευρωπαίοι τουρίστες μαγεύονται από τα απόκοσμα τοπία και συγκινούνται από την περιπέτεια, το να δουν τεράστιες φάλαινες σε μικρά θαλασσινά ταξίδια, να καβατζάρουν το ακρωτήριο Οrne ή να επισκεφθούν αυθεντικά χωριά των Μαπούτσε και να μάθουν για τον πολιτισμό τους ή να περάσουν κάποιες μέρες σ’ έναν καταυλισμό των γκάουτσος και να γευτούν τις περίφημες αργεντίνικες μπριζόλες.
Τα τελευταία χρόνια υπήρξε ένα πραγματικό τσουνάμι ενδιαφέροντος από πασίγνωστα πρόσωπα, τα οποία αγόρασαν τεράστιες εκτάσεις στην Παταγονία. Ο Λουτσιάνο Μπένετον, ο Σιλβέστερ Σταλόνε, ο Κρίστοφερ Λάμπερτ, ο Τεντ Τέρνερ έχουν επενδύσει στην περιοχή, προκειμένου να κατασκευάσουν απομονωμένα ράντσα και ησυχαστήρια.
Αυτή η «μόδα» καλλιέργησε κι έναν άλλο μύθο, πιο σύγχρονο: Ότι σε μια περιοχή της Παταγονίας είναι μαζεμένοι πολλοί, καλλιτέχνες και μη, οι οποίοι για τον υπόλοιπο κόσμο έχουν δηλωθεί νεκροί, αλλά ζουν και βασιλεύουν σε μια απομονωμένη δική τους κοινωνία, χωρίς επαφή με τον έξω κόσμο… Στο παρελθόν έλεγαν για πολλούς, από τον Έλβις Πρίσλεϊ μέχρι τη Μέριλιν Μονρόε και την Τζάκι Κένεντι-Ωνάση!
