Σήμερα, το ενδιαφέρον για τους βίους και τα διδάγματα των εμβληματικών μορφών της κοινότητας των θρυλικών πνευματικών που αγιοποιήθηκαν μέσα στον χρόνο, είναι μεγαλύτερο από ποτέ, ενώ παράλληλα η διαρκής αναζήτηση διαδόχων τους συνεχίζεται σε κάθε γωνιά της Ελλάδας.
Θα μπορούσε να αποτελεί παράδοξο των καιρών: Σε μια μεταμοντέρνα εποχή όπου οι κάθε είδους σύμβουλοι και life coaches εμφανίζονται κατά χιλιάδες και δραστηριοποιούνται επίγεια και ιντερνετικά, η ανάγκη πνευματικής καθοδήγησης να παίρνει τη μορφή εξομολόγησης. Ακόμη και νέοι άνθρωποι δεν διστάζουν να δηλώσουν ανοιχτά ότι έχουν τον πνευματικό τους.
Ο ορθόδοξος πνευματικός πατέρας κατέχει κεντρική θέση στη χριστιανική παράδοση. Ως ιερέας ή μοναχός, καθοδηγεί τους πιστούς στον πνευματικό αγώνα μέσω εξομολόγησης και συμβουλών. Παρέχει συγχώρεση αμαρτιών και διαρκή πνευματική καθοδήγηση, βασιζόμενος στην αγάπη και την εμπιστοσύνη. Αντλεί έμπνευση από την ορθόδοξη παράδοση και τους πατέρες της Εκκλησίας, με αποστολή να ενισχύει την κοινοτική συνοχή βοηθώντας τους πιστούς να ακολουθήσουν το θέλημα του Θεού.
Κάθε Κυριακή, σε πολλούς ναούς της χώρας, οι πιστοί σχηματίζουν ουρές για να ακούσουν το κήρυγμα μετά τη Θεία Λειτουργία. Καθοριστικός παράγοντας είναι ο ιερέας, ο πνευματικός, του οποίου ο ρόλος είναι διττός: αφενός ως ρήτορα, αφετέρου ως εξομολόγου. Ως ρήτορας καλείται να μεταφέρει τον λόγο του Χριστού χωρίς να επιβληθεί, καλείται να καθοδηγήσει χωρίς να καταπιέσει, να διαφωτίσει χωρίς να καταδικάσει. Ως εξομολόγος, καλείται να δημιουργήσει ένα περιβάλλον ασφάλειας και να ακούσει, με ευαισθησία, χωρίς να κρίνει.
Την ίδια στιγμή, ο θρησκευτικός τουρισμός ζει δόξες. Τα μοναστήρια γεμίζουν πιστούς που θέλουν να βιώσουν την κατάνυξη των ιερών τόπων της πατρίδας μας. Το YouTube και το TikTok αναπαράγουν βίντεο που κάνουν θραύση σε θεάσεις προσελκύοντας νεότερo κοινό στην εξερεύνηση της πίστης. Δημοφιλές σύμβολο ο Αγιος Παΐσιος, μια μορφή αναγνωρίσιμη σε μικρούς και μεγάλους, του οποίου τα αποφθέγματα γίνονται θέματα συζήτησης σε κύκλους της λαϊκής καθημερινότητας.
Οπως, οι μεγάλοι ασκητές του 20ού αιώνα μετέδωσαν την ευλογία τους μέσω της προσευχής, της ταπείνωσης και της καθοδήγησης, έτσι και σήμερα ιερείς συνεχίζουν να προσελκύουν τους πιστούς και να τους εμπνέουν.
Ξεχωρίζουν, μεταξύ πολλών άλλων:
Ο πρωτοπρεσβύτερος Χριστόδουλος Μπίθας, προϊστάμενος του Ι. Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μοσχάτου, συγγραφέας, απόφοιτος του Οικονομικού Τμήματος της Νομικής και της Θεολογικής Σχολής με σπουδές στη Φωτογραφία Κινηματογράφου.
Ο Ανδρέας Κονάνος, πνευματικό παιδί του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, ο οποίος παραιτήθηκε από το αξίωμα του κληρικού το 2020, έχοντας μιλήσει ανοιχτά για τη σεξουαλικότητά του, αλλά συνεχίζει να έχει πιστό ποίμνιο.
Οι εμβληματικές μορφές
Ανά τους αιώνες, ο άνθρωπος, στις πιο κρίσιμες στιγμές της ζωής του, στρεφόταν προς το ιερό, προσμένοντας την ευλογία, δηλαδή τη γέφυρα που θα τον έφερνε πιο κοντά στο Θείο. Κατά τον 20ό αιώνα, αναδείχθηκαν μορφές που ξεχώρισαν τόσο για τον λόγο όσο και για το έργο τους, θεωρούνται φωτισμένοι και των οποίων η πορεία συνδέεται άμεσα με το φαινόμενο του πνευματικού. Κοινό χαρακτηριστικό όλων ο ταπεινός βίος. Ταπεινός σε βαθμό που είναι μάλλον αδύνατον να αντιληφθεί κανείς με τη λογική.
Ο Αγιος Παΐσιος (1924-1994) Μοναχός του Αγίου Ορους, με μεγάλη πνευματική σοφία, ο οποίος ξεχώρισε για τον ταπεινό λόγο του και τον μοναστικό του βίο. Οι πιστοί συνέρρεαν στο κελί του για να ζητήσουν πνευματική στήριξη και να θέσουν θρησκευτικά ερωτήματα. Το πλήθος των επισκεπτών ήταν τόσο μεγάλο ώστε είχαν τοποθετηθεί ειδικές σημάνσεις που οδηγούσαν στο κελί του προκειμένου να μην ενοχλούνται οι υπόλοιποι μοναχοί. Παράλληλα δεχόταν πλήθος επιστολών. Παρά τα σοβαρά προβλήματα υγείας, έκανε αυστηρή ασκητική ζωή, αναπαυόμενος μόλις 2 με 3 ώρες την ημέρα, ενώ συνέχιζε με αγάπη να δέχεται τους επισκέπτες και να προσπαθεί να τους στηρίξει και να τους βοηθήσει.
Ο ίδιος έχει πει για το ζήτημα του πνευματικού: «Οποιος δεν έχει πνευματικό, για να τον συμβουλεύεται στην πνευματική του πορεία, μπερδεύεται, κουράζεται, καθυστερεί και δύσκολα θα φτάσει στον προορισμό του. Αν δίνει μόνος του λύση στα προβλήματά του, όσο σοφός και αν είναι, επειδή κινείται με αυτοπεποίθηση και υπερηφάνεια, μένει σκοτισμένος. Ενώ, όποιος ταπεινώνεται και πηγαίνει με εμπιστοσύνη και αυταπάρνηση στον πνευματικό και ζητά την γνώμη του, βοηθιέται. Γιατί τότε ο Θεός οπωσδήποτε φωτίζει τον πνευματικό και του δίνει την σωστή απάντηση». Η επιρροή του λόγου του αντανακλάται στο πλήθος των πιστών που συρρέουν κάθε χρόνο στις 12 Ιουλίου (ημέρα κατά την οποία τιμάται η μνήμη του) στην Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου στη Σουρωτή για να προσκυνήσουν τον τάφο του. Ανακηρύχθηκε άγιος το 2015.
Ο Αγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης (1906-1991) Ιερομόναχος με το διορατικό χάρισμα, με απέραντη αγάπη για τον Χριστό και τους ανθρώπους. Οταν αρρώστησε σοβαρά, 19 ετών, επέστρεψε από το Αγιον Ορος στην Εύβοια, και 22 ετών ήταν πνευματικός-εξομολόγος, ενώ αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Ζούσε ταπεινά σε ένα απέριττο κελί από τσιμεντόλιθους και υπέμενε αγόγγυστα τις δοκιμασίες της υγείας του.
Αρρωστος και τυφλός, ασκούσε το πνευματικό του έργο και ανακούφιζε τον πόνο και την ασθένεια των πιστών που συνέρρεαν ζητώντας τη βοήθειά του. «Οταν ο κήπος της ψυχής σου είναι γεμάτος αγκάθια (πάθη), μην προσπαθείς να τα ξεριζώσεις και βρίσκεσαι διαρκώς τραυματισμένος και μολυσμένος από την ασχολία σου μαζί τους. Δώσε όλη τη δύναμή σου στα λουλούδια της ψυχής σου, πότισέ τα, και τότε τ’ αγκάθια θα ξεραθούν μόνα τους. Και το καλύτερο λουλούδι είναι η αγάπη σου στον Χριστό. Αν ποτίσεις αυτήν και αναπτυχθεί, όλα τα αγκάθια μαραίνονται», είχε συμβουλεύσει. Ανακηρύχθηκε άγιος το 2013 και η μνήμη του τιμάται στις 2 Δεκεμβρίου.
Ο Γέροντας Ιάκωβος Τσαλίκης (1920-1991) Ηγούμενος της Ιεράς Μονής Οσίου Δαυίδ στην Εύβοια, ξεχώρισε για την απλότητα, την ασκητικότητά του, τη βαθιά του ταπείνωση και την αγάπη για τον άνθρωπο. Μετά το 1970, η φήμη του αυξήθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να προσέρχονται στη μονή για εξομολόγηση και ποιμαντική καθοδήγηση. Πέρα από τη φροντίδα για την πνευματική πορεία των πιστών, προχώρησε στην ανακαίνιση της μονής, η οποία τότε αριθμούσε μόλις τρεις μοναχούς. Κατασκευάστηκαν κωδωνοστάσιο, κελιά, παρεκκλήσια και άλλοι απαραίτητοι χώροι. Στο έργο της εξομολόγησης ήταν γεμάτος κατανόηση και επιείκεια, επιλέγοντας να δείχνει αυστηρότητα μόνο απέναντι στον εαυτό του. Ανακηρύχθηκε άγιος το 2017 και η μνήμη του τιμάται στις 22 Νοεμβρίου.
Ο Αγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής (1897-1959) Ασκητής του Αγίου Ορους, έζησε μέσα στη σιωπή και την απομόνωση, αφιερωμένος στη λεγόμενη νοερά προσευχή. Οι ελάχιστοι συνασκητές του μετέφεραν για τις τελευταίες ημέρες του: η δική του αγωνία για τον θάνατο δεν ήταν όπως όλων των ανθρώπων. Ο μεγάλος γέροντας δεν είχε, πλέον, μνήμη ή μελέτη θανάτου, αλλά επιθυμία αποδημίας. Ετσι, έναν μήνα πριν από την Κοίμηση και Μετάσταση της Υπεραγίας Θεοτόκου έλαβε την εσωτερική πνευματική πληροφορία πως η Παναγία θα τον έπαιρνε μαζί της την ημέρα της γιορτής της. «Την παρακαλούσε από καιρόν, να τον πάρει, να ξεκουρασθεί. Και τον εισήκουσεν η Παντάνασσα», όπως αναφέρει ο Γέροντας Εφραίμ ο Φιλοθεΐτης. Ανακηρύχθηκε άγιος το 2020 και η μνήμη του τιμάται στις 16 Αυγούστου.
Ο Γέροντας Εφραίμ της Αριζόνας (1928-2019) Μαθητής του Αγίου Ιωσήφ, διέδωσε το ορθόδοξο μοναστικό πνεύμα στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Ιδρύοντας μοναστήρια και καθοδηγώντας χιλιάδες ανθρώπους, κατάφερε να μεταδώσει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού την πνευματικότητα του Αγίου Ορους. Ο ίδιος μόνασε στο μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου στην έρημο της Αριζόνα, το οποίο έγινε πόλος έλξης χιλιάδων προσκυνητών απ’ όλον τον κόσμο. Οι μοναχοί ήταν ορθόδοξοι της Αμερικής διαφόρων εθνοτήτων που μάθαιναν την ελληνική γλώσσα και τη βυζαντινή μουσική, ακολουθούσαν τις βυζαντινές παρακαταθήκες, τις παραδόσεις, τις ιερές ακολουθίες, τις ολονυχτίες, τις προσευχές και τη ζωή με το ωράριο του Αγίου Ορους.
Ο πατήρ Ανανίας Κουστένης (1945-2021) Εζησε από το 1982 έως τον θάνατό του στα Εξάρχεια και λειτουργούσε στο Ιδρυμα του Αγίου Νεκταρίου, επί της οδού Ισαύρων. Μία συνέντευξή του στον Βασίλη Βασιλικό ήταν η αφορμή για να χαρακτηριστεί ως ο «ροκ ιερέας των Εξαρχείων». Σε αυτήν είχε αναφέρει: «Πολύ καλά νιώθω στα Εξάρχεια. Η Ορθοδοξία είναι αναρχία. Αναρχικός είναι εκείνος ο οποίος δεν είναι ούτε δούλος ούτε τύραννος του άλλου. Θέλει μαγκιά να είσαι αναρχικός». Ηταν εξαιρετικά λαοφιλής, ειδικά στη νεολαία. Οταν μιλούσε για τον Χριστό έλεγε για παράδειγμα: «Εγινε κατάδικος στον λόφο του Γολγοθά για να γίνει κατάδικός του καθενός» και «όλοι μια αγκαλιά θέλουμε. Ε, αυτή είναι του Χριστού η αγκαλιά, ο Οποίος τη στήνει στα τρίστρατα της ζωής μας και στα αδιέξοδα και περιμένει!».
Τα προσκυνήματα Αγιον Ορος και Παναγία της Τήνου είναι σταθερά οι λατρευτικοί προορισμοί για εκατομμύρια πιστών
Το Αγιον Ορος: λόγω της αύξησης των επισκεπτών, η Ιερά Κοινότητα ανακοίνωσε νέους κανονισμούς από την 1η Ιανουαρίου 2025, θέτοντας όρια στον αριθμό επισκεπτών που μπορεί να φιλοξενήσει κάθε σκήτη, μοναστήρι ή μοναδικό μοναστικό κελί κάθε μήνα. Η πλειονότητα των προσκυνητών είναι Ελληνες, ακολουθούμενοι από Ρουμάνους, Σέρβους, Βουλγάρους, Ουκρανούς (που ζουν σε ευρωπαϊκές χώρες), Κυπρίους και Ρώσους, ενώ ο αριθμός τους εκτιμάται ότι κυμαίνεται σε 150.000-200.000 ετησίως.
Ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Ευαγγελίστριας Τήνου: σύμφωνα με τον γενικό αρχιερατικό ιερέα Νήσου Τήνου, πρωτοπρεσβύτερο π. Γεώργιο Φανερό, οι προσκυνητές ξεπερνούν το 1 εκατομμύριο σε ετήσια βάση. Η προσέλευση είναι διαρκής, με κορύφωση κατά τις μεγάλες εορτές, ιδιαίτερα τον Δεκαπενταύγουστο. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, μόνο ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο το νησί δέχεται 30.000-40.000 προσκυνητές, ενώ το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου οι αφίξεις υπερβαίνουν τις 100.000. Tα τελευταία χρόνια παρατηρείται αυξανόμενη παρουσία ξένων προσκυνητών, προερχόμενων κυρίως από την ορθόδοξη διασπορά (Ρωσία, Ρουμανία, Σερβία, Βουλγαρία) καθώς και από την ελληνική Ομογένεια.
Πνευματικοί, κήρυγμα και social media
Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι πλέον ο ψηφιακός καθοδηγητής για κάθε θέμα της καθημερινότητας. Ποια η ανάγκη της σύνδεσης με το Θείο;
Η διεύθυνση του ChatGPT είναι καρφιτσωμένη στους σελιδοδείκτες μας, έτοιμη να απαντήσει σε κάθε μας ερώτημα, πρόβλημα και απορία.
Κι όμως, μέσα σε αυτόν τον κόσμο, η πνευματική αναζήτηση στους κύκλους της χριστιανικής πίστης συνεχίζεται αμείωτη. Iσως γιατί οι αγωνίες της ψυχής δεν έχουν αλλάξει και πολύ. Η ανακούφιση, η καθοδήγηση, η ανάταση για πολλούς προέρχεται από την επαφή με το Θείο, με τη μεσολάβηση του ιερέα, είτε την ώρα του κηρύγματος στη Θεία Λειτουργία είτε με το μυστήριο της εξομολόγησης.
Τη θέση ότι ακόμα και στην εποχή της τεράστιας τεχνολογικής εξέλιξης ο ρόλος της Εκκλησίας δεν έχει αλλάξει εκφράζει ο Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας, Φιλαδελφείας, Ηρακλείου και Χαλκηδόνος Γαβριήλ. «Εκείνο που αλλάζει είναι οι ανάγκες των ανθρώπων και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν. Σήμερα η Εκκλησία καλείται να ανταποκριθεί σε νέες προκλήσεις», μας είπε. Μητροπολίτης με μεγάλη παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο κ. Γαβριήλ υποστηρίζει ότι η πανδημία ήταν σίγουρα μια αφορμή για να ενισχυθεί η ψηφιακή παρουσία της Εκκλησίας, αλλά και μια δοκιμασία που αποκάλυψε βαθύτερες ανάγκες. «Η Εκκλησία αναγκάστηκε να βγει από τις καθιερωμένες της φόρμες και να πλησιάσει τον άνθρωπο με νέους τρόπους. Το Διαδίκτυο έγινε εργαλείο, όχι για να αντικαταστήσει τη θεία λατρεία ή τη ζωντανή σχέση, αλλά για να τη διατηρήσει μέσα σε πρωτόγνωρες συνθήκες».
Ο πρόεδρος του Τμήματος Θεολογίας του ΕΚΠΑ, καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Δημήτριος Ν. Μόσχος, μaς εξηγεί: «Σήμερα, ο πνευματικός προσεγγίζεται ως αποκλειστικός καθοδηγητής, σαν προπονητής ή ψυχοθεραπευτής για να δώσει απαντήσεις. Εδώ, όμως, υπάρχει ο κίνδυνος να αναπτυχθεί εξάρτηση μεταξύ πνευματικού και πιστού αναντίστοιχη με τον βασικό πυρήνα του Χριστιανικού Ευαγγελίου που συγκροτεί την Εκκλησία. Αυτός είναι η προσωπική ανάληψη ευθύνης, η ελεύθερη απόφαση (αυτό άλλωστε υποδεικνύει η έννοια της μετάνοιας) και η συγχώρηση από τον ίδιο τον Ιησού Χριστό. Ο πνευματικός πρέπει να αναζητήσει τον πυρήνα και το εσώτερο νόημα της συμβουλευτικής παράδοσης των παλαιών γερόντων, ασκητών κ.λπ. και όχι απλώς να μιμείται τις απαντήσεις τους».
Η πνευματική καθοδήγηση δεν μπορεί να αποκοπεί από την παράδοση της Εκκλησίας, αλλά ούτε και να αγνοεί τις προκλήσεις της σύγχρονης κοινωνίας, ιδίως τις προκλήσεις που βιώνουν οι νέοι, μας επισήμανε ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος, υπογραμμίζοντας ότι οι λόγοι και οι υποδείξεις του πνευματικού δεν μπορούν να είναι καταγγελτικές και αφοριστικές αλλά πάντοτε να αποπνέουν το πνεύμα της αγάπης, της ελευθερίας, της κατανόησης και να δίνουν ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.
«Υποστηρίζουμε το σημαντικό ρόλο που καλείται να διαδραματίσει ο πνευματικός ποιμένας και πατέρας σήμερα, κυρίως στο θέμα της εξομολόγησης και του κηρύγματος. Ως εξομολόγος, επιβάλλεται να διαχωρίσει το μυστήριο της εξομολογήσεως και της αφέσεως των αμαρτιών από τον ρόλο του ψυχοθεραπευτή και του ψυχιάτρου και να αποφύγει τον πειρασμό να μεταβληθεί σε σύμβουλο γάμου και κοινωνικών σχέσεων», μας τόνισε, από την πλευρά του, ο Μητροπολίτης Σύρου Δωρόθεος Β’.
«Οι άνθρωποι, των νέων ασφαλώς συμπεριλαμβανομένων, αναζητούν πνευματική και ψυχική στήριξη στα Ιερά Μυστήρια της Αγίας Εκκλησίας μας, την εξομολόγηση και τη Θεία Ευχαριστία», διαπιστώνει από την εμπειρία του ο γενικός διευθυντής του φιλανθρωπικού οργανισμού «Αποστολή» της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών Κωνσταντίνος Δήμτσας.
Σύμφωνα με την έρευνα που διεξήχθη από τη διαΝΕΟσις και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), 7 στους 10 συμμετέχοντες υπογραμμίζουν τη σημασία του Θεού στη ζωή τους. Το 74,6% των ερωτώμενων δηλώνει «θρησκευόμενο άτομο», ανεξαρτήτως του εάν πηγαίνει στην Εκκλησία ή όχι, ενώ η πλειοψηφία των ερωτώμενων (54,6%) δηλώνει ότι προσεύχεται τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα, ανεξαρτήτως γιορτών ή τελετών.
Το φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας αποτυπώνεται σε διάφορους χώρους, ένας από τους οποίους είναι ο φιλανθρωπικός οργανισμός «Αποστολή» της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών:
6.120 εβδομαδιαία δέματα με τρόφιμα σε άστεγους και ανθρώπους που διαβιούν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας.
23.196 δέματα σε 2.463 ευάλωτες οικογένειες (5.635 ωφελούμενοι) μέσω των ενοριών της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών.
12.620 δέματα με είδη σίτισης μακράς διάρκειας σε συσσίτια, κοινωνικά παντοπωλεία ναών και μητροπόλεων, φορείς, οικογένειες και μεμονωμένα άτομα, πρόσφυγες και καταστήματα κρατουμένων.
Επιπλέον, εθελοντές ιατροί παρείχαν πρωτοβάθμια περίθαλψη σε 3.890 ανασφάλιστους και οικονομικά ευάλωτους πολίτες, μέσω του Ιατρείου Κοινωνικής Αποστολής στην Αθήνα, ενώ μέσω του Φαρμακείου Κοινωνικής Αποστολής έλαβαν δωρεάν φαρμακευτική αγωγή 3.900 ανασφάλιστοι και οικονομικά ευάλωτοι πολίτες.
