Ακόμη και αν έχει θεσμοθετηθεί το 2017 με κοινή απόφαση τριών ελληνικών υπουργείων – Εσωτερικών, Εξωτερικών και Παιδείας –, η σημασία της μπορεί να αποκτά διεθνή διάσταση όταν αξιοποιείται κατάλληλα. Ο λόγος για την Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας, που εορτάζεται ετησίως στις 9 Φεβρουαρίου, ημέρα θανάτου του Διονυσίου Σολωμού. H πρωτοβουλία για την καθιέρωσή της ξεκίνησε το 2014 από τον καθηγητή Γιάννη Κορίνθιο, τότε πρόεδρο της Ομοσπονδίας Ελληνικών Κοινοτήτων και Αδελφοτήτων της Ιταλίας. Με αφορμή την Ημέρα αυτή απευθυνθήκαμε στον ακαδημαϊκό Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, την ιταλίδα γλωσσολόγο Αντρέα Μαρκολόνγκο και τον Γιώργο Παπαναστασίου, διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών.
Χριστόφορος Χαραλαμπάκης
Ελληνική γλώσσα: το καθημερινό μας ψωμί
Η 9η Φεβρουαρίου έχει καθιερωθεί από το 2017 ως «Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας» και εορτάζεται με τη διοργάνωση ποικίλων εκδηλώσεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ιδίως από την ομογένεια. Ευελπιστώ ότι κάποια στιγμή θα ευοδωθεί η προσπάθεια της Πολιτείας να αναγνωριστεί η παγκόσμια σημασία της αρχαιότερης γλώσσας της Ευρώπης η οποία μιλιέται επί 4.000 χρόνια συνεχώς και γράφεται επί 3.500 χρόνια αδιάκοπα, προνόμιο εντελώς ασυνήθιστο στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Η μακρά παράδοση, η πλαστικότητα και μουσικότητα της γλώσσας μας συνέβαλε στη δημιουργία χιλιάδων νέων επιστημονικών όρων που απαρτίζονται από ελληνικά λεξικά και γραμματικά μορφήματα και έχουν καθιερωθεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου.
Ενας μικρός λαός έδειξε στην πράξη σε όλη την ανθρωπότητα τι είναι η δημοκρατία, μια μαγική λέξη που καταγράφεται στη γαλλική γλώσσα το 1370 ως démocratie και στην αγγλική ως democracy μόλις τον 15ο αιώνα. Η υπόθεση και η θεωρία, τα σταθερά θεμέλια της επιστήμης, ξεκίνησαν από τη χώρα της φιλοσοφίας, του θεάτρου και της μουσικής, έννοιες που διασώζονται ατόφιες στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου.
Στις σημερινές πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες, η συνοχή των οποίων στηρίζεται στη συμπερίληψη, δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να εκθειάζει κάποιος το αδιαμφισβήτητο λαμπρό προγονικό μεγαλείο. Πολύ πιο σημαντικό είναι να τονίζεται στις επετειακές εκδηλώσεις η κοινή ανθρώπινη μοίρα την οποία διερεύνησε και πρόβαλε ιδιοφυώς στην τραγική και κωμική της διάσταση η τριανδρία Αισχύλος-Σοφοκλής-Ευριπίδης, δίπλα στον Αριστοφάνη. Ο επίσης διαχρονικός Θουκυδίδης κατέγραψε με σπάνια πυκνότητα λόγου τα δεινά του εμφυλίου πολέμου τα οποία πολλαπλασιάζει το κυνικό συμφέρον. Ο καινοτόμος στοχασμός του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη υπεισήλθε στα άδυτα της ψυχής του ανθρώπου. Επί έξι αιώνες (3ος π.Χ. – 3ος μ.Χ. αι.) η ελληνική γλώσσα έζησε της αίγλη της παγκόσμιας αναγνώρισης μέσω και της διάδοσης του χριστιανισμού, βρήκε όμως τον τρόπο να επιβιώνει σε χαλεπούς καιρούς με αξιοθαύμαστες εκλάμψεις και εντυπωσιακή προσαρμοστική ικανότητα που οδήγησε στη διαμόρφωση της σημερινής πλούσιας και εκφραστικής γλώσσας.
Επιβάλλεται να τονιστεί εμφατικά ότι σε ευνομούμενα κράτη τη μακροπρόθεσμη γλωσσική και εκπαιδευτική πολιτική διαμορφώνουν θεσμοθετημένοι φορείς. Η Ακαδημία Αθηνών διαθέτει δύο σπουδαία ερευνητικά κέντρα για τη γλώσσα, το «Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων – ΙΛΝΕ» (https://kendi.academyofathens.gr) που έχει αποθησαυρίσει αμύθητης αξίας διαλεκτικό υλικό, το οποίο διαφορετικά θα είχε οριστικά χαθεί, ενώ το 2024 εξέδωσε τον πρώτο από τους τρεις επιστημονικά άρτιους και ογκώδεις τόμους του Ιστορικού λεξικού των ιδιωμάτων της Καππαδοκίας. Η διάλεκτος είναι το στοιχείο απ’ όπου η ψυχή αντλεί την αναπνοή της, για να θυμηθούμε τον Goethe. Το «Κέντρον Ερεύνης Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών» επιτελεί, επίσης, σημαντικό έργο.
Επιπλέον, η Ακαδημία Αθηνών με την έκδοση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας (2014) έδειξε το ανανεωτικό πνεύμα που διέπει το ερευνητικό της έργο με αιχμή του δόρατος τη γλώσσα. Το λεξικό αυτό περιλαμβάνει 75.000 λήμματα και σταθερές λεξικές συνάψεις, ψηφιοποιήθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και προσφέρεται δωρεάν (https://christikolexiko.academyofathens.gr).
Επιούσιος άρτος του πνεύματος είναι οι λέξεις, αυτές οι μαγικές συνηχήσεις και γραφηματικές απεικονίσεις οι οποίες φέρνουν στην επιφάνεια σκέψεις, αισθήματα και συναισθήματα, αποτελώντας άρρηκτους συνεκτικούς κρίκους της ταυτότητας και του πολιτισμού. Με την έννοια αυτή οφείλουμε όλοι να καλλιεργούμε, όσο μπορεί ο καθένας, το αρτιότερο όργανο επικοινωνίας που αντικατοπτρίζει την προσωπικότητά μας, αν θέλουμε να είμαστε ενσυνείδητοι πολίτες και ολοκληρωμένοι άνθρωποι, δείχνοντας έτσι εμπράκτως την αγάπη μας στη γλώσσα.
Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ
Andrea Marcolongo
Ενα σπουδαίο μάθημα: η συνάντηση με τον Αλλο
Μια Παγκόσμια Ημέρα προς τιμή των ελληνικών: ακούγεται περίεργο στην αρχή. Μια γιορτή, δηλαδή, για να τιμήσει αυτή τη χωρίς περιορισμούς γλώσσα και να υπενθυμίσει τη σημασία της σε έναν σύγχρονο κόσμο που πολύ συχνά φαίνεται να τον ξεχνά.
Πριν απ’ όλα, θέλω να τονίσω ότι τα ελληνικά δεν είναι μόνο μια θεμελιώδης γλώσσα για τη διαμόρφωση και την απόδοση εννοιών της ανθρώπινης σκέψης, αλλά είναι, κυρίως, μια γλώσσα εξαιρετικής ομορφιάς. Πολύ συχνά, καθώς συζητάμε αν αξίζει ακόμα να τη μελετάμε ή αν είναι πλέον παρωχημένη, ξεχνάμε πόσο θαυμάσια είναι η γλώσσα του Ομήρου και του Πλάτωνα – γραμμένη αρχικά σε ένα αρχαίο αλφάβητο, το οποίο παραμένει τόσο ζωντανό όσο ποτέ. Ενας θησαυρός σοφής και ακριβούς γραμματικής, ένας εξαιρετικός «δημιουργός» χάρη στην ικανότητά του να συναρμολογεί λέξεις μέσω προθέσεων και επιθημάτων. Τα ελληνικά δεν είναι απλώς σημαντικά. Είναι πάνω από όλα όμορφα.
Οσον αφορά τη σημασία τους σήμερα, με ενδιαφέρει προσωπικά η ιδέα της μετάδοσης και του μέλλοντος. Γιατί όσο αρχαία κι αν είναι η καταγωγή τους, τα ελληνικά δεν είναι μια τόσο παλιά γλώσσα την οποία μιλούσαν απλώς πριν από δύο χιλιετίες οι κάτοικοι της χώρας από γαλάζιο και αίμα που λεγόταν Ελλάδα. Η μελέτη των αρχαίων ελληνικών δεν είναι έργο ενός αρχαιολόγου που απολαμβάνει την ανασύνθεση ενός για πάντα χαμένου παρελθόντος – υπάρχουν πολλές άλλες αρχαίες γλώσσες που ταιριάζουν σε αυτόν τον σκοπό.
Τα αρχαία ελληνικά πάντοτε υπήρχαν – ή τουλάχιστον, όσο υπήρχε ο δυτικός μας πολιτισμός – και θα συνεχίσουν να υπάρχουν, τουλάχιστον όσο θα υπάρχουμε κι εμείς. Είναι αλήθεια ότι κανείς δεν τα μιλάει πια, και η σύγχρονη Ελλάδα αγωνίστηκε να βρει μια γλώσσα που να αντικατοπτρίζει πλήρως τη σύγχρονη ιστορία της. Ωστόσο, κατά κάποιο τρόπο, η ελληνική γλώσσα εξακολουθεί να μας απευθύνεται μέσω των λέξεων που χρησιμοποιούμε καθημερινά και προέρχονται από αυτήν. Κυρίως μέσω των ιδεών που παρήγαγαν ανά τους αιώνες και τις χιλιετίες, όσοι την αγάπησαν και τη μελέτησαν.
Πάντα με γοήτευε η ιδέα της μετάδοσης των αρχαίων ελληνικών από γενιά σε γενιά επειδή περιλαμβάνει δύο πτυχές, ίσως και τρεις. Πρώτον, υπάρχει η επίγνωση ότι αυτή η ιδιοφυής γλώσσα δεν είναι ένα άψυχο λείψανο, εγκλωβισμένο σε βιβλιοθήκες, αλλά ένα πολύτιμο δώρο που μας παραδόθηκε από τα γενναιόδωρα χέρια και τα σοφά μυαλά όσων προηγήθηκαν.
Η δεύτερη πτυχή αφορά το σπουδαίο μάθημα που μας δίνουν τα αρχαία ελληνικά: τη συνάντηση με τον Αλλο. Ως γλώσσα που εξακολουθεί να ζει μέσα από τις σκέψεις και τα λόγια εκείνων που προηγήθηκαν, η μελέτη της αρχαίας ελληνικής απαιτεί έναν συνεχή διάλογο με τις ιδέες των άλλων, μια ταπεινοφροσύνη και μια διαφάνεια που μας αναγκάζει να εγκαταλείψουμε τις προκαταλήψεις μας και να αγκαλιάσουμε νέες προοπτικές.
Ο εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας σημαίνει, λοιπόν, ότι εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας σε όσους, για σχεδόν τρεις χιλιάδες χρόνια, διατήρησαν και μεταδίδουν την ουσία αυτής της γλώσσας με τις προσπάθειές τους. Τα ελληνικά είναι ένα δώρο που παραμένει ζωντανό και έφτασε σε εμάς περνώντας από διαφορετικές εποχές, από άντρες και γυναίκες που αγωνίστηκαν να κρατήσουν τη φλόγα του ζωντανή και που ακόμα αγωνίζονται για τις επόμενες γενιές.
Η Αντρέα Μαρκολόνγκο είναι ιταλίδα ελληνίστρια, συγγραφέας του βιβλίου «Η υπέροχη γλώσσα: 9 λόγοι για να αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά» (Πατάκη, 2017)
Γιώργος Παπαναστασίου
Ολες οι γλώσσες αλλάζουν
Ολοι θα θέλαμε να ξέρουμε πώς θα είναι η ελληνική γλώσσα στο τέλος του αιώνα που διανύουμε! Πολύ περισσότερο εμείς οι γλωσσολόγοι, οι φιλόλογοι κτλ. Αλλά δουλειά της Γλωσσολογίας, και συγκεκριμένα της Ιστορικής Γλωσσολογίας, όπως κάθε ιστορικής επιστήμης, δεν είναι να κάνει προβλέψεις για το μέλλον. Και δεν ξέρω και αν η Τεχνητή Νοημοσύνη θα μας έδινε σήμερα εύλογες απαντήσεις. Ας δούμε όμως τα δεδομένα.
Η ελληνική μιλιέται σήμερα σε δύο κράτη, στα οποία είναι επίσημη γλώσσα, αλλά και σε διασπορικές κοινότητες σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην Ελλάδα και στην Κύπρο μιλιέται από συμπαγείς πληθυσμούς, είναι η γλώσσα της εκπαίδευσης και της διοίκησης και όλα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σε καμιά περίπτωση δεν κινδυνεύει να εξαφανιστεί – μόνο απρόβλεπτες καταστροφές, που θα είχαν ως αποτέλεσμα τη φυσική μας εξόντωση, θα την έβαζαν σε κίνδυνο! Οι γλώσσες και, κυρίως, οι διάλεκτοι που εξαφανίζονται χρόνο με τον χρόνο στον κόσμο δεν είναι επίσημες, συνεχώς καλλιεργούμενες και διδασκόμενες γλώσσες, όπως η ελληνική. Επομένως, παρόμοιες καταστροφολογίες για τη γλώσσα μας πρέπει να λάβουν οριστικά τέλος.
Οσο όμως είναι σίγουρο αυτό, άλλο τόσο είναι σίγουρο ότι η ελληνική θα αλλάξει ως το τέλος του αιώνα. Ο λόγος είναι απλός: επειδή όλες οι γλώσσες αλλάζουν. Και αλλάζουν αφενός γιατί κάθε ανθρώπινη γλώσσα αλλάζει εγγενώς, από τη φύση της, και αφετέρου γιατί αλλάζει ο κόσμος τον οποίο οι γλώσσες καλούνται ανά πάσα στιγμή να περιγράψουν. Απόδειξη: η ελληνική έχει αλλάξει πάρα πολύ στη μαρτυρημένη ιστορία της, από τον 15ο αιώνα π.Χ. έως σήμερα, και το ίδιο συμβαίνει σε κάθε άλλη γλώσσα. Οσο πιο μακρόχρονη είναι η γραπτή παράδοση μιας γλώσσας τόσο εμφανέστερες είναι οι αλλαγές που συμβαίνουν στην ιστορία της. Τις αλλαγές που συμβαίνουν στις γλώσσες σε εποχές που αυτές δεν μαρτυρούνται απλώς δεν μπορούμε να τις δούμε – αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συμβαίνουν.
Στο ερώτημα τώρα «τι θα αλλάξει στη γλώσσα μας έως τα τέλη του 21ου αιώνα», κάθε απάντηση θα ήταν τουλάχιστον παρακινδυνευμένη. Επιμέρους στοιχεία της προφοράς ή της κλίσης της νέας ελληνικής είναι πιθανό να αλλάξουν. Για παράδειγμα, η προφορά των ρινικών συμπλεγμάτων <μπ>, <ντ>, <γκ/γγ>, στην οποία παρατηρείται σήμερα ποικιλία, [b] ή [mb], [d] ή [nd], [g] ή [ng], είναι πιθανό να σταθεροποιηθεί προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, και το γ’ πληθυντικό του παρατατικού και του αορίστου, όπου επίσης υπάρχει πολυτυπία, έτρεχαν ή τρέχαν(ε), έτρεξαν ή τρέξαν(ε), ενδεχομένως να «κατασταλάξει» με την επιλογή ενός από τους τύπους. Ανεπαίσθητες, κατά τη διάρκεια μιας, δύο ή τριών γενεών, αλλαγές στην προφορά και στην κλίση γίνονται σε όλες τις γλώσσες, πάντοτε με βάση συγκεκριμένους μηχανισμούς γλωσσικής αλλαγής – που όχι μόνο είναι αναπόφευκτοι αλλά και δεν «αλλοιώνουν» τη γλωσσική συνέχεια.
Εκεί που θα γίνουν οι περισσότερες αλλαγές είναι το λεξιλόγιο. Σε αυτό αποτυπώνονται οι αλλαγές που συμβαίνουν στον εξωτερικό μας κόσμο, και η εποχή μας είναι γεμάτη από τέτοιες, σε όλο τον κόσμο και σε πολλά πεδία της ανθρώπινης ζωής – τεχνολογία, ιατρική, δίκαιο, μόδα είναι μόνο μερικά από αυτά. Πόσες άραγε λέξεις χρησιμοποιούμε σήμερα, που δεν τις φανταζόμασταν καν 20 χρόνια πριν;
Αντί λοιπόν να κινδυνολογούμε για τις όποιες αλλαγές, ας ευχηθούμε μόνο ο κόσμος μας να αλλάζει προς το καλύτερο, και η γλώσσα μας θα βρει τον τρόπο να τον περιγράψει!
Ο Γιώργος Παπαναστασίουν είναι καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας του ΑΠΘ, διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών
