Πλατεία Ηρώων, Ανω Λιόσια. Ομάδα 10-15 νεαρών επιτίθεται σε δύο ανηλίκους 14 και 16 ετών, χτυπώντας τους με γροθιές και κλωτσιές στο κεφάλι και το σώμα. Η Αστυνομία προχωρεί στη σύλληψη ενός 15χρονου, που κατηγορήθηκε για απλή σωματική βλάβη κατά συναυτουργία.
• Ηλιούπολη. Αστυνομικοί της ομάδας ΔΙ.ΑΣ. συλλαμβάνουν 16χρονο για κατοχή μαχαιριού μήκους 16 εκατοστών. Οπως προέκυψε από την προανακριτική έρευνα, λίγες ημέρες νωρίτερα ο ίδιος με συνεργό του είχαν προσεγγίσει πέντε ανηλίκους στην ίδια περιοχή και με την απειλή μαχαιριού τους είχαν αφαιρέσει τα κινητά τους τηλέφωνα.
• Μεταμόρφωση. Δεκατριάχρονος συλλαμβάνεται για επίθεση με σιδερογροθιά και άγριο ξυλοδαρμό εις βάρος 17χρονου. Ηταν μέλος ομάδας περίπου δέκα ανηλίκων που φέρεται να συμμετείχαν στην επίθεση.
• Αθήνα. δεκατετράχρονος μαθητής σχολείου της Αργυρούπολης επιχειρεί να μπει στη Βουλή, στο πλαίσιο εκπαιδευτικής επίσκεψης, «εξοπλισμένος» με ένα μαχαίρι-πεταλούδα.
Παιδιά με μαχαίρια, παιδιά με σιδερογροθιές, πιτσιρικάδες που ληστεύουν, βιαιοπραγούν, συμμορίες νεαρών που τρομοκρατούν μαθητές, ακόμα και καθηγητές. Το αστυνομικό δελτίο σχεδόν καθημερινά περιλαμβάνει συλλήψεις παιδιών και εφήβων για περιστατικά βίας, όπως τα παραπάνω. Υπάρχει έξαρση της νεανικής παραβατικότητας; (να σημειωθεί ότι αποφεύγεται η χρήση του όρου «νεανική εγκληματικότητα» καθώς ενδέχεται να στιγματίσει και να καθορίσει τη ζωή του ατόμου).
Τα παιδιά με εγκληματική συμπεριφορά έχουν ανάγκη από δίχτυ προστασίας, οπότε είναι επιτακτική η ενίσχυση δράσεων με θετικό πρόσημο για ανηλίκους και νέους.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, μολονότι ο δείκτης της παραβατικότητας των ανηλίκων (13-17 ετών) δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες μεταβολές τα τελευταία χρόνια (κυμαίνεται στο 4%-8%), παρατηρείται σημαντική αύξηση των εγκλημάτων βίας. Σύμφωνα με στοιχεία που είχε παρουσιάσει πέρυσι ο καθηγητής Εγκληματολογίας Παν/μίων Αθηνών και Λευκωσίας Νέστωρ Κουράκης, ενώ το 2000 η νεανική παραβατικότητα (13-17 ετών) κυμαινόταν στο 7%, το 2020 έχει πέσει στο 4,5%. Ωστόσο, αύξηση καταγράφεται στα επιμέρους «σκληρά» εγκλήματα: Συγκεκριμένα, το 2020 έχουν καταγραφεί 16 ανθρωποκτονίες με πρόθεση έναντι 7 το 2000, 32 βιασμοί έναντι 6 και 486 ληστείες το 2020 έναντι 62 το 2000.
«Βλέπουμε ότι αυτό που συνέβαινε στο εξωτερικό έφθασε και στη χώρα μας, με τους νέους να καταλαμβάνουν σημαντικό κομμάτι της εγκληματικής πίτας στα βίαια εγκλήματα», σχολιάζει μιλώντας στην «Κ» η εγκληματολόγος Ελενα Συρμαλή. «Δηλαδή δεν μιλάμε πια για την κλασική παραβατικότητα ανηλίκων. Η βία σε πολλές περιπτώσεις μοιάζει σαν εργαλείο επιβολής και επιτυχίας στον κύκλο των συνομηλίκων». Οπως τονίζει, η πορεία ήταν προδιαγεγραμμένη. «Σε μια κοινωνία στην οποία η προσφυγή στη δύναμη και στον νόμο του ισχυρού παρουσιάζεται ως πρακτική επίλυσης των προβλημάτων, κατά πόσον μπορεί ένας νέος να ξεφύγει από τέτοιες πρακτικές; Η βία πια δεν αφορά μόνο τους εγκληματίες και ο κοινωνικός ιστός διαβρώνεται».
Οι νεαροί παραβάτες –σε περιπτώσεις που απασχολούν τους ερευνητές– φαίνεται ότι λειτουργούν σε ομάδες και λιγότερο κατά μόνας, παρατηρεί μιλώντας στην «Κ» η Αγγελική Καρδαρά, δρ Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ, τακτική επιστημονική συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος και επιστημονική υπεύθυνη Crime & Media Lab (ΚΕΜΕ). «Μέσα σε αυτές τις ομάδες προσπαθούν να νιώσουν ότι γίνονται αποδεκτοί, ότι ανήκουν κάπου. Παίρνουν επιβεβαίωση, αλλά για να την πάρουν εμπλέκονται συχνά σε παραβατικές συμπεριφορές. Στις ομάδες αυτές υπάρχει ένας βασικός πυρήνας που αποτελεί την ηγετική ομάδα και γύρω από αυτήν υπάρχουν και μέλη που αναλαμβάνουν να κάνουν διάφορες δράσεις. Στόχος είναι η επικράτηση της κάθε ομάδας σε επίπεδο σχολείου ή γειτονιάς, ή συχνά και το υλικό κέρδος». Οπως λέει, μολονότι στη συντριπτική τους πλειονότητα τα μέλη των ομάδων είναι αγόρια, παρατηρείται αύξηση των επιθετικών συμπεριφορών και μεταξύ ανήλικων κοριτσιών.
Παράγοντες κινδύνου
Ποιο είναι το προφίλ των ανήλικων παραβατών; «Η παραβατική συμπεριφορά των εφήβων αποτελεί βιο-ψυχοκοινωνικό φαινόμενο», εξηγεί η κ. Συρμαλή. «Επομένως δεν θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε αιτίες, αλλά σε παράγοντες κινδύνου που αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης τέτοιας συμπεριφοράς. Οι ψυχιατρικές διαταραχές, η χρήση ουσιών, το κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, η μη ισορροπημένη σχέση με τους γονείς, ο ασυνεπής τρόπος ανατροφής, καθώς και το επικριτικό ή ενοχικό περιβάλλον, οι χαμηλές επιδόσεις στο σχολείο, η διακοπή φοίτησης, η απουσία ενδιαφερόντων, η κοινωνικοποίηση μέσω παραβατικών συνομηλίκων κ.ά. περιλαμβάνονται σε αυτό το πλαίσιο επικινδυνότητας. Η ταυτόχρονη παρουσία διαφορετικών παραγόντων κινδύνου αυξάνει και την πιθανότητα εμφάνισης της εν λόγω συμπεριφοράς. Οι μελέτες επισημαίνουν επίσης την αλληλεπίδραση παραγόντων κινδύνου, το πολλαπλασιαστικό τους αποτέλεσμα».
Οι ειδικοί συμφωνούν ότι η καταστολή από μόνη της δεν αποτελεί λύση. Τα παιδιά με εγκληματική συμπεριφορά έχουν ανάγκη από δίχτυ προστασίας. «Είναι επιτακτική η ενίσχυση δράσεων με θετικό πρόσημο για ανηλίκους και νέους», λέει η κ. Καρδαρά. «Να δώσουμε ισχυρό κίνητρο στα παιδιά για πρόοδο και δημιουργία. Σκιαγραφώντας το προφίλ τους βλέπουμε ότι δεν έχουν όνειρα. Είναι απαραίτητο να πιστέψουν ξανά στον εαυτό τους, να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση ώστε να μην έχουν την ανάγκη συμμετοχής σε τέτοιες δράσεις για να επιβεβαιωθούν. Είναι σημαντικό να ενισχυθεί ο ρόλος του σχολείου και να δίνεται μεγαλύτερη βαρύτητα στις συνεργασίες και τις δημιουργικές δραστηριότητες. Να προλάβουμε τον ανήλικο ώστε να μην αναπτύξει εγκληματική καριέρα στο μέλλον».
«Η ομάδα με επέλεξε για την επίθεση γιατί με βρήκαν ευάλωτο»
«Γιατί πιστεύεις ότι επέλεξαν εσένα;», είχε ρωτήσει η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος Αντιγόνη Γινοπούλου τον νεαρό –μόλις 14 ετών– δράστη μιας επίθεσης στο σχολικό περιβάλλον. Το παιδί είχε «επιλεγεί» από τους αρχηγούς της ομάδας του να φέρει εις πέρας την τελευταία «δράση», την επίθεση εναντίον ανυποψίαστου συμμαθητή τους, «για να γελάσουν». «Γιατί με έχουν βρει ευάλωτο», της απάντησε με σπάνια ενσυναίσθηση. «Δεν έχω τόση αυτοπεποίθηση, δεν είμαι τόσο δυναμικός ώστε στην παρέα να μπορώ να λέω όχι», συμπλήρωσε.
Δεν είναι το μόνο σχετικό περιστατικό που έχει φτάσει τελευταία στο γραφείο της κ. Γινοπούλου. Οπως λέει στην «Κ», καλείται συχνά να χειριστεί παιδιά που είτε έχουν υπάρξει οι θύτες είτε έχουν υπάρξει τα θύματα παραβατικών συμπεριφορών. «Ερχεται κάθε μέρα από κάτι. Δεν βλέπαμε παλιότερα τέτοια περιστατικά», θα πει χαρακτηριστικά. «Για παράδειγμα πάρα πολλά παιδιά κλέβουν. Είχα περίπτωση εφήβων που επέλεγαν με παρέα 2-3 ατόμων να κλέψουν απλά για τη χαρά του κλεψίματος. Γιατί αυτό τους πρόσφερε ικανοποίηση ότι μπορούσαν να αποκτήσουν κάτι, να έχουν χαρτζιλίκι, αλλά και γιατί τους έδινε τη χαρά ότι κανείς δεν τους κατάλαβε». Πρόσφατα, κλήθηκε να αντιμετωπίσει περίπτωση παιδιού, επίσης 14 ετών, που με τους φίλους του από το σχολείο διέρρηξαν ένα περίπτερο. Οι δράστες είναι μεγάλης οικονομικής επιφάνειας.
«Πάντα εγώ έφταιγα»
«Η παραβατική συμπεριφορά δεν έχει σχέση με το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, αφορά τους πάντες. Το θέμα είναι τι κρύβεται πίσω από κάθε τέτοια παραβατική συμπεριφορά. Αυτό που κρύβεται είναι συνήθως παιδιά που δεν έχουν αυτοπεποίθηση, που δεν έχουν τη στήριξη της οικογένειας. Φτάνουν στην εφηβεία που έχουν σωματική δύναμη, αλλά για να είναι αποδεκτά από την παρέα, κάνουν ό,τι κάνουν οι άλλοι». (Κάτι άλλο που ανέφερε ο μικρός της πρώτης υπόθεσης στην ψυχολόγο: «Στην οικογένεια πάντα εγώ έφταιγα για τα πάντα».) Οπως λέει η κ. Γινοπούλου, τα παιδιά αυτά δεν έχουν λάβει αγάπη και στοργή σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορέσουν να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους και να καταφέρουν να έχουν αντιστάσεις στο «κακό», να πουν «όχι» όταν αυτό απαιτηθεί. «Είμαστε στο σπίτι, καλύπτουμε τα βασικά αγαθά –τροφή, στέγη, σχολείο–, αλλά δεν συζητάμε. Εγώ το λέω συχνά στους γονείς και αντιδρούν. Είναι απαραίτητο το λεγόμενο οικογενειακό συμβούλιο. Να κάθονται μια φορά την εβδομάδα, να συζητούν οτιδήποτε απασχολεί τα παιδιά. Το ζητούμενο δεν είναι να κολλήσουμε τα παιδιά στον τοίχο, αλλά να μπούμε στις σκέψεις και στους προβληματισμούς τους, να τα κάνουμε να συμμετέχουν και να αποκτήσουν δική τους κρίση».
Η ευθύνη των γονέων
Μερίδιο ευθύνης έχει και η σύγχρονη αντίληψη για την ανατροφή των παιδιών, σύμφωνα με την ειδικό. «Σήμερα η νέα γενιά γονιών δεν θέλει να φερθεί στα παιδιά της όπως της φέρθηκαν, με τόσους περιορισμούς, φτάνοντας όμως στο άλλο άκρο, την παντελή έλλειψη ορίων. Βλέπω γονείς να ρωτούν το 3χρονο παιδί τους “τι θες να φας;”, “τι θες να φορέσεις;” και κατεβάζουν κάθε πρωί όλη την ντουλάπα. Θα μπορούσαν να δίνουν δύο επιλογές, όπως και στο φαγητό. Είχα μητέρα που όση ώρα μου μιλούσε υπέμενε το παιδί της που της τράβαγε τα μαλλιά. “Αγάπη μου πονάω”, του έλεγε γλυκά. Αλλά όταν κάνω παρατήρηση πρέπει και στη φωνή και στο ύφος μου να αντανακλάται αυτή η παρατήρηση».
Ενα παραβατικό παιδί όμως ενδέχεται να καταλήξει σε παραβατικό ενήλικα. «Σε πολλές περιπτώσεις η παραβατική συμπεριφορά συνδυάζεται με χρήση ουσιών – έχει γίνει ψωμοτύρι, ξεκινούν από Στ΄ Δημοτικού, Α΄ Γυμνασίου. Αν συνεχίσουν, μπορεί κάποια στιγμή να χρειάζονται χρήματα. Χρειάζεται οπωσδήποτε η παρέμβαση της οικογένειας, πάντα με τη βοήθεια ειδικών ανάλογα με την περίπτωση. Να μη διστάζουν να ζητούν οι γονείς τη βοήθεια του σχολείου, υπάρχουν φορείς που μπορούν να συνδράμουν δωρεάν. Δεν θα λυθεί τίποτα με μαγικό τρόπο, αλλά αν βοηθηθεί η οικογένεια υπάρχει λύση».
