Καθώς πύραυλοι και μη επανδρωμένα αεροσκάφη διέσχιζαν τον νυχτερινό ουρανό πάνω από την Ινδία και το Πακιστάν νωρίτερα αυτόν τον μήνα, ένας ακόμη αόρατος πόλεμος βρισκόταν σε εξέλιξη.
Λίγο αφότου η ινδική κυβέρνηση ανακοίνωσε την Επιχείρηση Sindoor, την στρατιωτική επίθεση κατά του Πακιστάν που πυροδοτήθηκε από μια επίθεση μαχητών στο Κασμίρ, για την οποία το Δελχί κατηγόρησε το Ισλαμαμπάντ, άρχισαν να κυκλοφορούν στο διαδίκτυο αναφορές για σημαντικές πακιστανικές ήττες.
Αυτό που ξεκίνησε ως ασύνδετοι ισχυρισμοί σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης όπως το X, σύντομα μετατράπηκε σε μια κακοφωνία από δηλώσεις για τη στρατιωτική ισχύ της Ινδίας, που μεταδόθηκαν ως «έκτακτες ειδήσεις» και «αποκλειστικά» στα μεγαλύτερα ειδησεογραφικά προγράμματα της χώρας.
Σύμφωνα με αυτές τις αναρτήσεις και αναφορές, η Ινδία είχε καταρρίψει πολλά πακιστανικά αεροσκάφη, είχε συλλάβει έναν Πακιστανό πιλότο καθώς και το λιμάνι στο Καράτσι και είχε καταλάβει την πακιστανική πόλη Λαχόρη. Ένας άλλος ψευδής ισχυρισμός ήταν ότι ο ισχυρός αρχηγός του στρατού του Πακιστάν είχε συλληφθεί και είχε γίνει στη χώρα πραξικόπημα.
Πολλοί από αυτούς τους ισχυρισμούς συνοδεύονταν από πλάνα με εκρήξεις, καταστροφές κτιρίων και εκτοξεύσεις πυραύλων από τον ουρανό. Το πρόβλημα ήταν ότι κανένας από αυτούς (τους ισχυρισμούς) δεν ήταν αληθινός.
«Παγκόσμια τάση στον υβριδικό πόλεμο»
Μια εκεχειρία στις 10 Μαΐου έφερε τις δύο χώρες πίσω από το χείλος του ολοκληρωτικού πολέμου μετά την τελευταία σύγκρουση, η οποία σηματοδότησε τη μεγαλύτερη κρίση εδώ και δεκαετίες μεταξύ των δύο πυρηνικά οπλισμένων αντιπάλων, και πυροδοτήθηκε αφού μαχητές άνοιξαν πυρ σε ένα σημείο ομορφιάς στο υπό ινδικό έλεγχο Κασμίρ, σκοτώνοντας 26 ανθρώπους, κυρίως Ινδούς τουρίστες. Η Ινδία κατηγόρησε το Πακιστάν για την επίθεση – κατηγορία που το Ισλαμαμπάντ αρνήθηκε.
Ωστόσο, ακόμη και όταν οι στρατιωτικές εχθροπραξίες είχαν σταματήσει, αναλυτές, ελεγκτές γεγονότων και ακτιβιστές έχουν καταγράψει πώς έλαβε χώρα ένας ολοκληρωμένος πόλεμος παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο.
Η παραπληροφόρηση κυκλοφορούσε ευρέως και στο Πακιστάν. Η κυβέρνηση του Πακιστάν ήρε την απαγόρευση του X λίγο πριν ξεσπάσει η σύγκρουση και οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι έγινε αμέσως πηγή παραπληροφόρησης, αν και όχι στην ίδια κλίμακα όπως στην Ινδία.
Μια ψεύτικη εικόνα στο X που υποτίθεται ότι δείχνει μαχητικά αεροσκάφη να φλέγονται στο Udhamphur της Ινδίας. Φωτογραφία: X
Ανακυκλωμένα και δημιουργημένα από τεχνητή νοημοσύνη πλάνα που φέρονται να έδειχναν νίκες του πακιστανικού στρατού κοινοποιήθηκαν ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στη συνέχεια ενισχύθηκαν τόσο από τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης, όσο και από αξιοσέβαστους δημοσιογράφους και υπουργούς της κυβέρνησης, για να διατυπώσουν ψευδείς ισχυρισμούς, όπως η σύλληψη ενός Ινδού πιλότου, ένα πραξικόπημα στον ινδικό στρατό και πακιστανικές επιθέσεις που κατέστρεψαν την άμυνα της Ινδίας.
Υπήρξαν επίσης ευρέως διαδεδομένες ψευδείς αναφορές ότι μια πακιστανική κυβερνοεπίθεση είχε εξαλείψει το μεγαλύτερο μέρος του ινδικού δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας και ότι Ινδοί στρατιώτες είχαν υψώσει λευκή σημαία σε ένδειξη παράδοσης. Συγκεκριμένα, οι προσομοιώσεις βιντεοπαιχνιδιών αποδείχθηκαν ένα δημοφιλές εργαλείο για τη διάδοση παραπληροφόρησης σχετικά με το Πακιστάν που «αποδίδει δικαιοσύνη» εναντίον της Ινδίας.
«Εύφορο έδαφος για την εξάπλωση πολεμικών αφηγήσεων»
Μια έκθεση σχετικά με τον πόλεμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που περιέβαλλε τη σύγκρουση Ινδίας-Πακιστάν, η οποία δημοσιεύθηκε την περασμένη εβδομάδα από την οργάνωση της κοινωνίας των πολιτών The London Story, περιέγραψε λεπτομερώς πώς το X και το Facebook «έγιναν εύφορο έδαφος για την εξάπλωση πολεμικών αφηγήσεων, ρητορικής μίσους και συναισθηματικά χειριστικής παραπληροφόρησης» και «παράγοντες εθνικιστικής υποκίνησης» και στις δύο χώρες.
Σε γραπτή δήλωση, ένας εκπρόσωπος της Meta, της ιδιοκτήτριας εταιρείας του Facebook, δήλωσε ότι η εταιρεία είχε λάβει «σημαντικά μέτρα για την καταπολέμηση της εξάπλωσης της παραπληροφόρησης», συμπεριλαμβανομένης της αφαίρεσης περιεχομένου και επισήμανσης και της μείωσης της εμβέλειας των ειδήσεων που έχουν χαρακτηριστεί ως ψευδείς από τους ελεγκτές γεγονότων.
Ενώ η παραπληροφόρηση και η λανθασμένη ενημέρωση ήταν ανεξέλεγκτες και από τις δύο πλευρές, στην Ινδία «η κλίμακα ξεπέρασε αυτό που έχουμε ξαναδεί», δήλωσε στον Guardian ο Joyojeet Pal, αναπληρωτής καθηγητής στη σχολή πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν.
Ο Παλ είναι μεταξύ εκείνων που υποστηρίζουν ότι η εκστρατεία παραπληροφόρησης ξεπέρασε τη συνήθη εθνικιστική προπαγάνδα που παρατηρείται συχνά τόσο στην Ινδία όσο και στο Πακιστάν: «Αυτό είχε τη δύναμη να ωθήσει δύο χώρες με πυρηνικά όπλα πιο κοντά στον πόλεμο».
Ψεύτικες εικόνες που ισχυρίζονται ότι δείχνουν το στάδιο Narendra Modi της Ινδίας σε ερείπια κοινοποιήθηκαν και καταρρίφθηκαν στο X. Φωτογραφία: X
Οι αναλυτές λένε ότι αυτό αποτελεί απόδειξη ενός νέου ψηφιακού συνόρου στον πόλεμο, όπου μια επίθεση τακτικής παραπληροφόρησης χρησιμοποιείται για να χειραγωγήσει την αφήγηση και να κλιμακώσει τις εντάσεις. Οι ελεγκτές γεγονότων λένε ότι η παραπληροφόρηση, συμπεριλαμβανομένης της επαναχρησιμοποίησης παλιού υλικού και των εκτεταμένων ψεύτικων ισχυρισμών για στρατιωτικές νίκες, αντικατόπτριζε πολλά από αυτά που είχαν βγει από τη Ρωσία τις πρώτες ημέρες του πολέμου Ρωσίας-Ουκρανίας.
Με πλάνα από Γάζα και Ουκρανία
Το Κέντρο Μελέτης του Οργανωμένου Μίσους (CSOH) με έδρα την Ουάσιγκτον, το οποίο παρακολούθησε και κατέγραψε την παραπληροφόρηση που προερχόταν και από τις δύο πλευρές, προειδοποίησε ότι η οπλοποίηση της παραπληροφόρησης και της παραπληροφόρησης στην πιο πρόσφατη σύγκρουση Ινδίας-Πακιστάν «δεν ήταν ένα μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά μέρος μιας ευρύτερης παγκόσμιας τάσης στον υβριδικό πόλεμο».
Ο Raqib Hameed Naik, εκτελεστικός διευθυντής του CSOH, δήλωσε ότι υπήρξε «μια αρκετά καταστροφική αποτυχία» εκ μέρους των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης να μετριάσουν και να ελέγξουν την κλίμακα της παραπληροφόρησης που παράγεται τόσο από την Ινδία όσο και από το Πακιστάν. Από τις 427 πιο ανησυχητικές αναρτήσεις που εξέτασε το CSOH στο X, μερικές από τις οποίες είχαν σχεδόν 10 εκατομμύρια προβολές, μόνο 73 είχαν επισημανθεί με προειδοποίηση. Το X δεν απάντησε στο αίτημα για σχολιασμό.
Κατασκευασμένες αναφορές από την Ινδία εμφανίστηκαν για πρώτη φορά σε μεγάλο βαθμό στο X και το Facebook, είπε ο Naik, συχνά κοινοποιούμενες ή αναδημοσιευμένες από επαληθευμένους δεξιούς λογαριασμούς. Πολλοί λογαριασμοί υποστήριξαν ανοιχτά την κυβερνώσα κυβέρνηση του Ινδουιστικού εθνικιστικού κόμματος Bharatiya Janata (BJP), με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Narendra Modi, το οποίο έχει μακρά ιστορία στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για την προώθηση της ατζέντας του. Πολιτικοί του BJP αναδημοσίευσαν επίσης μέρος αυτού του υλικού.
Βίντεο deepfake που βάζουν λόγια στο στόμα του Ναρέντρα Μόντι και άλλων Ινδών πολιτικών έχουν εκτεθεί στις ίδιες πλατφόρμες που τα κοινοποίησαν. Φωτογραφία: X
Μεταξύ των παραδειγμάτων που κυκλοφορούσαν ήταν ένα βίντεο του 2023 με ισραηλινή αεροπορική επιδρομή στη Γάζα, το οποίο ψευδώς ισχυρίστηκε ότι ήταν ινδική επίθεση στο Πακιστάν, καθώς και μια εικόνα ινδικής ναυτικής άσκησης από την ίδια χρονιά που παρουσιάστηκε ως απόδειξη ότι το ινδικό ναυτικό είχε επιτεθεί και είχε καταλάβει το λιμάνι του Καράτσι.
Εικόνες από βιντεοπαιχνίδια διαδόθηκαν ως πραγματικά πλάνα της κατάρριψης ενός από τα μαχητικά αεροσκάφη JF-17 του Πακιστάν από την ινδική αεροπορία, ενώ πλάνα από τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας ισχυρίστηκαν ότι ήταν σκηνές «μαζικών αεροπορικών επιδρομών στο Πακιστάν». Παραποιημένα οπτικά εφέ τεχνητής νοημοσύνης κυκλοφόρησαν ευρέως για να δείξουν την ήττα του Πακιστάν και οπτικά εφέ ενός Τούρκου πιλότου χρησιμοποιήθηκαν σε κατασκευασμένες αναφορές για έναν αιχμάλωτο Πακιστανό πιλότο. Παραποιημένες εικόνες χρησιμοποιήθηκαν για να κατασκευαστούν αναφορές για τη δολοφονία του δημοφιλούς πρώην πρωθυπουργού του Πακιστάν, Ιμράν Καν.
Πολλές από αυτές τις αναρτήσεις που δημιουργήθηκαν αρχικά από ινδικούς λογαριασμούς κοινωνικής δικτύωσης κέρδισαν εκατομμύρια προβολές και η παραπληροφόρηση εξαπλώθηκε σε ορισμένες από τις πιο δημοφιλείς τηλεοπτικές ειδήσεις της Ινδίας.
«Η ομίχλη του πολέμου γίνεται αποδεκτή ως πραγματικότητα»
Τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης της Ινδίας, τα οποία έχουν ήδη υποστεί σημαντική απώλεια αξιοπιστίας λόγω της έντονης φιλοκυβερνητικής τους στάσης υπό τον Μόντι, αντιμετωπίζουν δύσκολα ερωτήματα. Ορισμένοι εξέχοντες παρουσιαστές έχουν ήδη ζητήσει συγγνώμη.
Η οργάνωση Πολίτες για τη Δικαιοσύνη και την Ειρήνη (CJP), μια ινδική οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπέβαλε επίσημες καταγγελίες στην εποπτική αρχή ραδιοτηλεοπτικών μεταδόσεων για «σοβαρές ηθικές παραβιάσεις» έξι από τα πιο εξέχοντα τηλεοπτικά ειδησεογραφικά κανάλια της χώρας κατά την κάλυψη της επιχείρησης Sindoor.
Η Teesta Setalvad, γραμματέας του CJP, δήλωσε ότι τα κανάλια είχαν εγκαταλείψει εντελώς τις ευθύνες τους ως ουδέτεροι ειδησεογραφικοί φορείς. «Αντίθετα, έγιναν συνεργάτες της προπαγάνδας», είπε.
Ο Καντσάν Γκούπτα, ανώτερος σύμβουλος του ινδικού υπουργείου Πληροφόρησης και Ραδιοτηλεόρασης, αρνήθηκε οποιονδήποτε ρόλο της κυβέρνησης στην εκστρατεία παραπληροφόρησης. Είπε ότι η κυβέρνηση ήταν «πολύ σε εγρήγορση» στο ζήτημα της παραπληροφόρησης και έχει εκδώσει ρητές συμβουλές στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης που αναφέρουν τη σύγκρουση.
«Δημιουργήσαμε ένα κέντρο παρακολούθησης που λειτουργούσε 24 ώρες το 24ωρο, 7 ημέρες την εβδομάδα και εξέταζε κάθε είδους παραπληροφόρηση που θα μπορούσε να έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις και πραγματοποιήθηκε αμέσως επαλήθευση γεγονότων. Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης συνεργάστηκαν επίσης μαζί μας για να καταργήσουν έναν τεράστιο αριθμό λογαριασμών που διέδιδαν αυτήν την παραπληροφόρηση. Ό,τι ήταν εντός του πεδίου εφαρμογής του νόμου για να σταματήσει αυτό, έγινε», είπε ο Γκούπτα.
Ο Γκούπτα είπε ότι έκτοτε έχουν εκδοθεί «έντονες» ειδοποιήσεις σε πολλά ειδησεογραφικά κανάλια για παραβίαση των κανόνων μετάδοσης. Παρ’ όλα αυτά, τόνισε ότι «η ομίχλη του πολέμου είναι παγκοσμίως αποδεκτή ως πραγματικότητα. Είναι γεγονός ότι σε οποιαδήποτε κατάσταση σύγκρουσης, είτε πρόκειται για φανερή είτε για συγκαλυμμένη σύγκρουση, η φύση του ρεπορτάζ τείνει να γίνεται υπερβολική».
