Στην πόλη Γκμπαπλέου, στα σύνορα της Ακτής Ελεφαντοστού με τη Γουινέα, ένα απλό σχοινί δεμένο ανάμεσα σε δύο μεταλλικά βαρέλια αποτελεί το μοναδικό «σύνορο». Ελάχιστα οχήματα, κυρίως μηχανές ή αυτοκίνητα γεμάτα επιβάτες ή φορτωμένα με τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης, περνούν από το φυλάκιο.
Για όσους θέλουν να αποφύγουν τον έλεγχο των αρχών, υπάρχουν εναλλακτικές διαδρομές. Διάσπαρτοι σε ολόκληρη την περιοχή, χωματόδρομοι διασχίζουν δάση και λιβάδια. Μόλις νυχτώσει, οδηγοί μοτοσικλετών καταφτάνουν σε αποθήκες κοντινών πόλεων, φορτώνουν 2-3 σάκους με κακάο, βάρους περίπου 65 κιλών ο καθένας και ξεκινούν σε κομβόι για τα σύνορα, παρακάμπτοντας τα σημεία ελέγχου.
Πρόκειται για μια επικίνδυνη αλλά εξαιρετικά προσοδοφόρα δραστηριότητα. Αν συλληφθούν, οι λαθρέμποροι αντιμετωπίζουν ποινές έως 10 ετών κάθειρξης ή πρόστιμο ύψους 50 εκατ. φράγκων CFA, περίπου δηλαδή, 86.640 δολάρια. Ωστόσο, τα εβδομαδιαία τους έσοδα ξεπερνούν τα 240 δολάρια – ποσό που υπερβαίνει κατά τρεις φορές τον μέσο βασικό μισθό στη χώρα. «Ο Θεός ήταν μαζί μας αυτή τη σεζόν», δηλώνει ο «Φρεντ», λαθρέμπορος από την παραμεθόρια πόλη Ντανανέ, χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο για λόγους ασφαλείας.
Οι τιμές για το κακάο στην παγκόσμια αγορά έχουν σχεδόν τριπλασιαστεί από το 2023, αγγίζοντας περίπου τα 13.000 δολάρια ανά τόνο τον Δεκέμβριο, πριν υποχωρήσουν περίπου στα 9.000 δολάρια. Από το 2023, οι τιμές κακάο στην παγκόσμια αγορά σχεδόν τριπλασιάστηκαν, φτάνοντας έως και τα 13.000 δολάρια ανά τόνο τον Δεκέμβριο, πριν υποχωρήσουν στα 9.000 δολάρια. Οι ελλείψεις οφείλονται σε αντίξοες καιρικές συνθήκες και ασθένειες που επιδείνωσαν τις ήδη υπάρχουσες στρεβλώσεις λόγω δεκαετιών υποεπένδυσης.
Αλλά καθώς οι τιμές εκτοξεύονται στα ύψη, οι αγρότες της Ακτής Ελεφαντοστού, της μεγαλύτερης εξαγωγικής δύναμης κακάο παγκοσμίως, δεν έχουν καταφέρει να επωφεληθούν. Το εμπόριο κακάο ελέγχεται από τον κρατικό φορέα Conseil du Café-Cacao (CCC), ο οποίος καθορίζει ενιαία τιμή παραγωγού. Η ισχύουσα τιμή του CCC αντιστοιχεί περίπου στο ένα τρίτο της διεθνούς αγοράς, ωθώντας παραγωγούς και μεσάζοντες να στραφούν στη λαθραία εξαγωγή προς γειτονικές χώρες που δεν εφαρμόζουν κεντρική τιμολόγηση.
Η αύξηση του λαθρεμπορίου καθιστά όλο και δυσκολότερη την εξεύρεση ποσοτήτων για διεθνείς αγοραστές, προκαλεί σύγχυση στην ιχνηλασιμότητα των προϊόντων, κεντρικό ζητούμενο για την αντιμετώπιση της αποψίλωσης και της παιδικής εργασίας, και υπονομεύει τα φορολογικά έσοδα του κράτους.
«Η χώρα χάνει τεράστιο μέρος της παραγωγής της», δήλωσε ο Αρσέν Νταντιέ, διευθυντής εσωτερικής αγοράς του CCC, σε συνέντευξη στην Αμπιτζάν. Ο CCC πουλά κακάο προκαταβολικά πριν την περίοδο συγκομιδής, προκειμένου να εξασφαλίσει σταθερή τιμή στους παραγωγούς. Αυτό σημαίνει πως οι περισσότερες ποσότητες είχαν ήδη πουληθεί κάτω από την τιμή αγοράς όταν αυτή άρχισε να ανεβαίνει ραγδαία.
Έκρηξη του λαθρεμπορίου
Παρόμοιο σύστημα λειτουργεί και στη Γκάνα, τον δεύτερο μεγαλύτερο παραγωγό παγκοσμίως, με τον κρατικό οργανισμό Cocobod να δρα ως αποκλειστικός αγοραστής. Η παραγωγή της χώρας έπεσε στο χαμηλότερο επίπεδο δεκαετίας την περασμένη σεζόν, ενώ το λαθρεμπόριο ενέτεινε περαιτέρω τις ελλείψεις.
Παρότι η Γουινέα δεν έχει επενδύσει σημαντικά στην καλλιέργεια κακάο, οι εξαγωγές της αυξήθηκαν κατά 15% την περίοδο 2023-24, σύμφωνα με την εταιρεία Trade Data Monitor. Τους πρώτους τρεις μήνες της τρέχουσας σεζόν, οι αποστολές κακάο ήταν υπερδιπλάσιες από την αντίστοιχη περίοδο του προηγούμενου έτους.
«Ακόμα και με ευνοϊκές συνθήκες, μια αύξηση 10% θα ήταν αξιοσημείωτη, όχι όμως αρκετή για να εξηγηθεί η εκτόξευση από 25.000 σε 95.000 τόνους», επισημαίνει ο Φαμπρίς Λοράν, ιδρυτής της εταιρείας ανάλυσης αγοράς κακάο Forestero.
Το μεγαλύτερο μέρος του κακάο της Γουινέας καταλήγει στην Ευρώπη, με την Ολλανδία να αντιπροσωπεύει περίπου το 70% όλων των εξαγωγών της Γουινέας μεταξύ Ιανουαρίου και Δεκεμβρίου, σύμφωνα με στοιχεία του Trade Data Monitor.
Αντίθετα, στα λιμάνια της Ακτής Ελεφαντοστού, οι παραδόσεις κακάο για εξαγωγή υποχώρησαν κατά 30%. Εκτός από την κακοκαιρία, ο Λοράν εκτιμά πως περίπου 100.000 τόνοι κακάο διακινήθηκαν λαθραία, κυρίως προς τη Γουινέα, το Τόγκο και τη Λιβερία, από το σύνολο της ετήσιας παραγωγής των 1,7 εκατ. τόνων. Κάθε τόνος που χάνεται, σημαίνει απώλεια φορολογικών εσόδων για το κράτος. Η βιομηχανία κακάο συνεισφέρει περίπου το 40% των συνολικών εξαγωγών της χώρας.
Οι έμποροι στο Αμπιτζάν δηλώνουν, ότι βρίσκονται σε δίλημμα: είτε να παραβούν τον νόμο αγοράζοντας υπερτιμημένα, είτε να χάσουν συμβόλαια. Πολλοί ομολογούν πως πληρώνουν πάνω από τις προβλεπόμενες τιμές παραγωγού, παραβιάζοντας τους κανόνες του CCC.
Οι traders παραδοσιακά αντισταθμίζουν το ρίσκο των φυσικών αγορών μέσω συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης. Οι καθυστερήσεις στις παραδόσεις την περασμένη σεζόν τους ανάγκαζαν να συνάψουν ζημιογόνα συμβόλαια και να τα αντικαθιστούν με νέα, εν μέσω εκρηκτικής αύξησης τιμών – από 3.000 σε 11.000 δολάρια ανά τόνο. Ένας εξ αυτών ανέφερε πως έχασε 2.700 δολάρια ανά τόνο από αθέτηση συμφωνιών.
Η άνοδος του λαθρεμπορίου περιπλέκει τις προσπάθειες ιχνηλασιμότητας στην αλυσίδα εφοδιασμού των σοκολατοβιομηχανιών. Με τους καταναλωτές να δείχνουν ολοένα και μεγαλύτερη ευαισθησία σε θέματα ανθρώπινων δικαιωμάτων και περιβάλλοντος, η ανάγκη για διαφάνεια είναι επιτακτική. Αν και η ιχνηλασιμότητα παραμένει έως σήμερα προαιρετική, η Ευρωπαϊκή Ρύθμιση κατά της Αποψίλωσης (EUDR) που τίθεται σε ισχύ στις 30 Δεκεμβρίου θα αλλάξει τα δεδομένα. Θα απαιτεί πλέον πλήρη τεκμηρίωση προέλευσης, μέχρι και το επίπεδο του αγροτεμαχίου.
«Οι traders προετοιμάζονται για την EUDR και δεν αγοράζουν πια από οποιονδήποτε», σημειώνει ο Τζόναθαν Πάρκμαν, επικεφαλής αγροτικών πωλήσεων στην Marex Group. Οι λαθρέμποροι όπως ο Φρεντ διακινούν μικρές ποσότητες, ωστόσο η πλειονότητα του παράνομου εμπορίου πραγματοποιείται οργανωμένα, με φορτηγά 30 τόνων να διασχίζουν τα σύνορα. Για αυτές τις αποστολές απαιτείται κεφάλαιο για την αγορά των φασολιών, τα έξοδα μεταφοράς και τις μίζες. Σύμφωνα με μαρτυρίες, τα «λαδώματα» κυμαίνονται μεταξύ 8.000 και 21.000 δολαρίων ανά φορτηγό.
«Οι ισχυροί επιχειρηματίες έχουν μάθει καλά το παιχνίδι, συνεργάζονται με κρατικούς υπαλλήλους που παίρνουν το μερίδιό τους. Είναι μια ολόκληρη αλυσίδα», τονίζει ο αναλυτής Ντουμπουίσι Κρίστιαν Άνι, του Institute for Security Studies στη Νιγηρία.
Ο Νταντιέ αναφέρει πως οι αρχές έχουν ενισχύσει τα μέτρα. Φέτος, αναπτύχθηκε στρατός στα σύνορα, ενώ δημιουργήθηκαν τοπικές επιτροπές καταπολέμησης του λαθρεμπορίου. «Μόλις δημιουργήθηκε το task force, κατασχέθηκαν τρία φορτηγά και επιβλήθηκαν κυρώσεις σε κρατικούς λειτουργούς που εμπλέκονταν», ανέφερε.
Σύμφωνα με τον επικεφαλής του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας, Φιντέλ Σαρασσόρο, οι επιχειρήσεις που ξεκίνησαν τον Οκτώβριο είχαν «σημαντικά αποτελέσματα», με κατασχέσεις άνω των 590 τόνων κακάο και 34 συλλήψεις. Τον Φεβρουάριο, οι τελωνειακές αρχές εντόπισαν φορτίο 2.000 τόνων, αξίας 19 εκατ. δολαρίων, το οποίο είχε δηλωθεί ψευδώς ως καουτσούκ.
Η οργή των παραγωγών
Στην πόλη Ντουεκουέ, 400 χλμ. από την Αμπιτζάν, ο Αμπντούλ Μπαουντούλα, επικεφαλής συνεταιρισμού παραγωγών, δήλωσε ότι απέτυχαν να συγκεντρώσουν τις προβλεπόμενες ποσότητες, καθώς πολλοί αγρότες προτίμησαν να πουλήσουν τη σοδειά τους για λαθραία εξαγωγή.
«Πώς να πείσεις τον αγρότη να δεχτεί λιγότερα χρήματα, όταν κάποιος άλλος του προσφέρει περισσότερα», αναρωτιέται. «Την κλιματική αλλαγή δεν μπορούμε να τη σταματήσουμε. Το λαθρεμπόριο όμως πρέπει να το αντιμετωπίσει η κυβέρνηση».
