Όταν στέκεσαι στο χείλος του Bayan Obo, το μόνο που αντικρίζεις είναι μια απέραντη έκταση σημαδεμένης γκρίζας γης, σκαμμένης μέσα στις απέραντες στέπες της Εσωτερικής Μογγολίας, στη βόρεια Κίνα. Σύννεφα σκοτεινής σκόνης υψώνονται από κρατήρες, εκεί όπου ο φλοιός της γης έχει ξηλωθεί εδώ και δεκαετίες, αναζητώντας έναν σύγχρονο θησαυρό.
Ίσως να μην έχετε ακούσει ποτέ γι’ αυτή την πόλη, αλλά η ζωή όπως την ξέρουμε θα μπορούσε να σταματήσει απότομα, χωρίς το Bayan Obo. Η πόλη παίρνει το όνομά της από την περιφέρεια στην οποία βρίσκεται, που φιλοξενεί το ήμισυ των παγκόσμιων αποθεμάτων μιας ομάδας μετάλλων, που είναι γνωστά ως σπάνιες γαίες. Αποτελούν βασικά συστατικά σε σχεδόν οτιδήποτε χρησιμοποιούμε: smartphones, ηχεία bluetooth, υπολογιστές, οθόνες τηλεοράσεων, ακόμη και ηλεκτρικά οχήματα.
Κι ένας τόπος, περισσότερο από κάθε άλλον, έχει κάνει άλματα στην εξόρυξη και την επεξεργασία τους: η Κίνα. Αυτή η κυριαρχία δίνει στο Πεκίνο τεράστια δύναμη, οικονομική και πολιτική, όταν για παράδειγμα διαπραγματεύεται με τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, για τους δασμούς. Αλλά η Κίνα το έχει πληρώσει ακριβά αυτό.
Το BBC επιχείρησε ένα οδοιπορικό στα δύο κύρια κέντρα εξόρυξης σπάνιων γαιών της Κίνας: στο Bayan Obo, στον Βορρά, και στο Ganzhou, στην επαρχία Jiangxi, στον Νότο. Εκεί, βρήκε τεχνητές λίμνες γεμάτες ραδιενεργή λάσπη και μίλησε με κατοίκους, που κατήγγειλαν μολυσμένα νερά και εδάφη, τα οποία στο παρελθόν έχουν συνδεθεί με υποθέσεις καρκίνου και γενετικών ανωμαλιών.
Οι Αρχές καταβάλλουν προσπάθειες να καθαρίσουν αυτούς τους χώρους εξόρυξης, όπως είπαν επιστήμονες στο BBC. Ωστόσο, οι εξορυκτικές δραστηριότητες στη βόρεια Κίνα συνεχίζουν να επεκτείνονται. Μηχανήματα αναζητούν ασταμάτητα σπάνιες γαίες, όπως το νεοδύμιο και το δυσπρόσιο, που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ισχυρών μαγνητών, απαραίτητων σε ποικιλία σύγχρονων τεχνολογιών: από ηλεκτρικά οχήματα έως σκληρούς δίσκους υπολογιστών.
Για να βρεθούν αυτά τα σπάνια μέταλλα, τα μηχανήματα ξεγυμνώνουν στρώμα-στρώμα το επιφανειακό έδαφος, σηκώνοντας βλαβερή σκόνη, μέρος της οποίας περιέχει υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων και ραδιενεργών υλικών.
Πιο νότια, στο κέντρο εξόρυξης του Ganzhou, μικρές, κυκλικές, τσιμεντένιες δεξαμενές γεμάτες τοξικά απόβλητα βρίσκονται στις κορυφές απότομων, διαβρωμένων λόφων -πολλές από αυτές είναι ανοιχτές, εκτεθειμένες στα καιρικά φαινόμενα. Αυτές είναι οι «δεξαμενές εκχύλισης», όπου οι εργάτες ρίχνουν τόνους θειικού αμμωνίου, χλωριούχου αμμωνίου και άλλων χημικών στο έδαφος, για να διαχωρίσουν τις σπάνιες γαίες από το υπόλοιπο χώμα.
Κάποτε, υπήρχαν πάνω από 1.000 τοποθεσίες εξόρυξης, κάποιες παράνομες, σκορπισμένες σε μία μόνο κομητεία. Οι εταιρείες έπαιρναν ό,τι χρειάζονταν από ένα ορυχείο κι έπειτα μετακινούνταν σε άλλο. Ύστερα, το 2012, η κινεζική κυβέρνηση επενέβη για να ρυθμίσει την κατάσταση, μειώνοντας δραματικά τον αριθμό των αδειών εξόρυξης που εξέδιδε. Αλλά η σημαντική ζημιά στην περιοχή είχε ήδη γίνει. Έρευνες δεκαετιών έχουν συνδέσει τα ορυχεία σπάνιων γαιών με αποψίλωση δασών, διάβρωση του εδάφους και διαρροές χημικών σε ποτάμια και καλλιεργήσιμες εκτάσεις.
Ο τοπικός αγρότης Χουάνγκ Σιαοτσόνγκ, του οποίου η γη περιβάλλεται από τέσσερις περιοχές εξόρυξης σπάνιων γαιών, πιστεύει ότι κατολισθήσεις εξακολουθούν να προκαλούνται από ακατάλληλες πρακτικές εξόρυξης. Έχει επίσης κατηγορήσει την κρατική εταιρεία ότι του άρπαξε τη γη παράνομα. Δορυφορικές εικόνες δείχνουν τις δεξαμενές εξόρυξης που περικλείουν το χωριό και τη γη του Χουάνγκ. Μέσα σε ένα τετράγωνο έξι χιλιομέτρων, διακρίνονται τουλάχιστον τέσσερις τοποθεσίες.
Όσοι ζουν γύρω από τα ορυχεία στο Bayan Obo και στο Ganzhou φαίνεται να είναι θύματα της παλιάς κινεζικής προσέγγισης. «Πρώτα ανάπτυξη, μετά καθαρισμός» λέει η καθηγήτρια Julie Klinger, συγγραφέας του «Rare Earth Frontiers». Αυτό αλλάζει τώρα, καθώς προσπαθούν πιο σκληρά να περιορίσουν τις ζημιές, προσθέτει, αλλά οι συνέπειες είναι εδώ για να μείνουν.
Τα χειρότερα προβλήματα υγείας καταγράφηκαν μέσα και γύρω από τη μεγαλύτερη λίμνη αποβλήτων νότια του Bayan Obo, στην πόλη Baotou. Στις δεκαετίες πριν από το 2010, χωρικοί διαγνώστηκαν με παραμορφώσεις στα οστά και τις αρθρώσεις, λόγω υπερβολικής φθορίωσης του νερού και οξείας τοξικότητας από αρσενικό, σύμφωνα με την καθηγήτρια Klinger.
Οι περισσότεροι ζούσαν κοντά στο φράγμα Weikuang, μια τεχνητή λίμνη που χτίστηκε για την απόθεση αποβλήτων εξόρυξης τη δεκαετία του 1950. Οι Αρχές έχουν έκτοτε μετακινήσει τους κατοίκους μακριά από το σημείο, αλλά η λίμνη αποβλήτων, μήκους 11 χιλιομέτρων, παραμένει γεμάτη με γκρι πηλώδη λάσπη, που περιλαμβάνει ραδιενεργό θόριο.
Μελέτες υποδεικνύουν ότι αυτό το τοξικό μείγμα μπορεί σιγά-σιγά να διαρρέει στον υδροφόρο ορίζοντα και να κινείται προς τον Κίτρινο Ποταμό, τον δεύτερο μεγαλύτερο της Κίνας, βασική πηγή πόσιμου νερού για τον βορρά της χώρας. Καθώς η ζήτηση για φορητές συσκευές, ηλεκτρικά οχήματα, ηλιακούς συλλέκτες, μηχανήματα μαγνητικής τομογραφίας και αεριωθούμενους κινητήρες εκτοξεύεται, υπάρχει ένα ανησυχητικό στατιστικό στοιχείο: για κάθε τόνο σπάνιων γαιών που εξορύσσεται, παράγονται περίπου 2.000 τόνοι τοξικών αποβλήτων.
Η Κίνα προσπαθεί τώρα να περιορίσει τις περιβαλλοντικές βλάβες που προκάλεσε η κούρσα της για τις σπάνιες γαίες, την ώρα που επεκτείνει τις εξορυκτικές της δραστηριότητες και στο εξωτερικό. Άλλες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, βιάζονται να καλύψουν το χαμένο έδαφος με δικά τους σχέδια εξόρυξης. Όμως, οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι, ανεξαρτήτως τοποθεσίας, χωρίς τις κατάλληλες λύσεις, το τοπίο και οι ζωές θα συνεχίσουν να τίθενται σε κίνδυνο.
Κι όμως, κάποιοι αγρότες στο Bayan Obo έχουν προσαρμοστεί στη ζωή στην «πρωτεύουσα» των σπάνιων γαιών του κόσμου. Τα μέταλλα που έχουν σημαδέψει τη γη τους και δηλητηριάσει το νερό τους, τους έχουν, από την άλλη πλευρά, φέρει και δουλειές.
«Με τις σπάνιες γαίες υπάρχει πλέον χρήμα» λέει ένας αγρότης. «Τα ορυχεία πληρώνουν 5.000 ή 6.000 γουάν (837 δολάρια, 615 λίρες) τον μήνα». Εξηγεί ότι έχασε χρήματα εκτρέφοντας άλογα, ένα από τα παραδοσιακά επαγγέλματα σε μια περιοχή που εδώ και αιώνες φιλοξενεί νομαδικούς λαούς. Άλογα εξακολουθούν να περιφέρονται στα λιβάδια δίπλα στα ορυχεία, την ώρα που οι εκσκαφείς συνεχίζουν την αναζήτησή τους για περισσότερες σπάνιες γαίες.
«Η γεωργία είναι εντάξει» λέει, φυτεύοντας πράσινα κρεμμυδάκια. «Καλλιεργείς τη σοδειά σου και την πουλάς -τόσο απλά»…
