Στη σκληρή, απάνθρωπη περίοδο της Κατοχής στην Ελλάδα, η έλλειψη τροφής ήταν τέτοια που τσουβάλια με χρυσές λίρες, ακίνητα σε περιοχές-φιλέτα και περιουσίες ολόκληρες ανταλλάσσονταν για έναν τενεκέ λάδι. Σήμερα, με τις τιμές των σιτηρών και του καλαμποκιού να κάνουν ράλι και τον χρυσό να πέφτει (βρίσκεται σε χαμηλά μήνα αυτές τις ημέρες), ολοένα περισσότεροι παγκόσμιοι οργανισμοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την πιθανότητα επισιτιστικής κρίσης στον πλανήτη. Μπορεί η Ιστορία να επαναληφθεί;
Σίγουρα, απέχουμε παρασάγγας από τη φρίκη που έζησε η γενιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η γενιά όμως που σήμερα είναι περίπου 40 ετών ενδέχεται να ξαναδεί τις εικόνες που είχαν στοιχειώσει τα παιδικά της χρόνια: παιδάκια στην Αφρική, με τις κοιλίτσες τους φουσκωμένες από τον τυμπανισμό, να περιμένουν κουλουριασμένα στο έδαφος το τελευταίο χτύπημα της μοίρας. Ή, καλύτερα, της πείνας.
Το πρόβλημα δεν είναι οι τιμές. Οι αυξανόμενες τιμές των τροφίμων είναι απλώς μια ένδειξη ότι υπάρχει μεγαλύτερη ζήτηση από την προσφορά. Το πρόβλημα είναι ότι τα τρόφιμα για φέτος δεν φτάνουν για όλους! Η υπεραπλουστευμένη επεξήγηση ότι γι’ αυτό φταίει ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν είναι ακριβής. Γι’ αυτό τον λόγο, άλλωστε, η επιστροφή της Ρωσίας στη συμφωνία για τα σιτηρά καθησύχασε μόνο προσωρινά τους φόβους για παγκόσμια επισιτιστική κρίση στα τέλη του 2022 ή για το 2023-2024. Κι αυτό γιατί είναι πολλοί οι παράγοντες που μπορούν να επιδεινώσουν μια ήδη οριακή κατάσταση και να αποτελέσουν το trigger για την έναρξη του εφιάλτη.
1. Η Ρωσία
Στον δεύτερο μεγαλύτερο σιτοβολώνα του πλανήτη, την Ουκρανία, πολλά χωράφια με σπαρτά έχουν αφεθεί στη μοίρα τους. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν αδύνατη η συγκομιδή καθώς ανάμεσα στα καλαμπόκια και το σιτάρι γίνονταν μάχες μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών στρατιωτών. Σε άλλες, τα χωράφια βομβαρδίστηκαν, ενώ, σε κάποιες άλλες, η μεταφορά μέσα από τις εμπόλεμες ζώνες για εξαγωγή ήταν πολύ επικίνδυνη και κοστοβόρα. Ακόμα κι αν έβρισκαν τρόπο να γίνει συγκομιδή, τα σιτηρά δεν μπορούν να μείνουν επ’ άπειρον στα σιλό, ούτε υπάρχουν άπειρα σιλό για να αποθηκεύσουν όλη την παραγωγή. Στη δε Ρωσία, τον μεγαλύτερο σιτοβολώνα, υπήρχε το μεγάλο πρόβλημα των εξαγωγών. Ωστόσο παραγωγή υπήρχε και υπάρχει αρκετή.
Για την ακρίβεια, στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας παράγεται προϊόν που καλύπτει το 1/4 της παγκόσμιας ετήσιας κατανάλωσης σιταριού και κριθαριού, το 1/5 της παγκόσμιας κατανάλωσης καλαμποκιού και το μεγαλύτερο μέρος της ετήσιας κατανάλωσης ηλιέλαιου.
Το triggering event για την έναρξη αυτής της βαθιάς αναμενόμενης κρίσης θα μπορούσε να είναι η απόφαση της Ρωσίας να αποχωρήσει από τη συμφωνία για την ελεύθερη μεταφορά σιτηρών από την Ουκρανία. Η συμφωνία έδειχνε έτοιμη να καταρρεύσει μετά την επίθεση ουκρανικών drones σε πλοία του ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού. Με την είδηση και μόνο της απόσυρσης της Μόσχας από τη συμφωνία, τα futures για το σιτάρι στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων εκτοξεύτηκαν κατά 5,8%, φτάνοντας μόλις μερικά σεντς πριν από τα 9 δολάρια και συμπαρασύροντας τις τιμές για το καλαμπόκι και τη σόγια.
Οι αναλυτές, ώσπου να επανέλθει η Μόσχα στη συμφωνία, ήταν διχασμένοι. Κάποιοι ανέμεναν εκτόξευση σε ιστορικά υψηλά και μίλαγαν για κατάρρευση του οχυρού που περιόριζε την κατακόρυφη αύξηση των τιμών των τροφίμων παγκοσμίως. Αλλοι έλεγαν ότι δεν θα δούμε εκτόξευση των τιμών, όπως τον Μάρτιο, καθώς οι αγορές πλέον έχουν προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα, έχοντας λάβει υπόψη ότι υπάρχει περιορισμένη προσφορά από την Ουκρανία. Ακόμα κι έτσι, όμως, ακόμα κι αν, υποθετικά, σήμερα σταματούσε ο πόλεμος στην Ουκρανία, οι Ρώσοι επέστρεφαν σπίτια τους και επικρατούσε επί Γης ειρήνη, το πρόβλημα δεν θα λυνόταν. Ο λόγος είναι ότι υπάρχει μια σειρά πολύπλοκων παραγόντων που βάζουν φωτιά στις τιμές των τροφίμων και αναγκάζουν τους αγρότες να μειώσουν την παραγωγή.
2. Ο παράγοντας λιπάσματα
Από τις αρχές του έτους, σε κάθε γωνιά του πλανήτη, από τις φυτείες καφέ της Βραζιλίας μέχρι τους ορυζώνες της Κίνας, οι αγρότες προσαρμόζονται σε μια νέα, οδυνηρή πραγματικότητα: καθώς οι τιμές των λιπασμάτων έχουν σχεδόν τριπλασιαστεί σε σχέση με πέρυσι (ξεπερνώντας και τα ιστορικά ρεκόρ του 2008), αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν πολύ λιγότερα λιπάσματα και ουσιαστικά να πειραματιστούν, παρατηρώντας κατά πόσο θα μειωθεί η παραγωγή. Διότι όσο λιγότερο είναι το λίπασμα σε μια σπορά τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα μικρής συγκομιδής. Και μέχρι στιγμής το πείραμα δείχνει ότι τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά…
Οι τιμές των λιπασμάτων με βάση την αμμωνία ή και τα βασικά θρεπτικά συστατικά άζωτο, φώσφορο και κάλιο αυξάνονται διαρκώς από πέρυσι για διάφορους λόγους: το disruption που έφερε η πανδημία του COVID-19 διατάραξε την παραγωγή και τον εφοδιασμό χημικών, οι καταιγίδες που έπληξαν το περσινό καλοκαίρι τις αμερικανικές ακτές πήγαν πίσω την παραγωγή στην περιοχή, η Λευκορωσία -εκ των μεγαλύτερων παραγωγών αλάτων του κόσμου– δέχεται κυρώσεις για τη στάση της στην εισβολή της Ουκρανίας, ενώ η κύρια πρώτη ύλη για τα αζωτούχα λιπάσματα, το φυσικό αέριο, έκανε ράλι στην τιμή του. Παράλληλα, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία σταμάτησε το 1/5 των παγκόσμιων εξαγωγών θρεπτικών ουσιών για την παρασκευή λιπασμάτων. Εάν μιλάμε για την «τέλεια καταιγίδα», αυτή έχει πλήξει τα λιπάσματα. Σε αυτά προσθέστε την απαγόρευση εξαγωγής λιπασμάτων, από τα οποία εξαρτάται το 50% της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων, από μεγάλους εξαγωγείς όπως η Κίνα, η Ρωσία και η Τουρκία.
Πώς επηρεάζει αυτή η μη χρήση λιπασμάτων την παραγωγή; Το Διεθνές Κέντρο Ανάπτυξης Λιπασμάτων (IFDC) έλεγε -πριν από το ράλι των τιμών- ότι η έλλειψη λιπασμάτων θα οδηγήσει σε μείωση της παραγωγής τροφίμων κατά 30 εκατομμύρια τόνους μόνο στην Υποσαχάρια Αφρική το τρέχον έτος. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα καλυφθούν οι διατροφικές ανάγκες 100 εκατομμυρίων ανθρώπων. Στο Περού η έλλειψη 180.000 μετρικών τόνων ουρίας και η ελλιπής πρόσβαση σε λιπάσματα οδηγούν σε μείωση κατά 40% της παραγωγής ρυζιού, πατάτας και καλαμποκιού. Σε όλο τον κόσμο, το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνας για το Ρύζι αναμένει μείωση για φέτος της παραγωγής κατά 10% ή κατά 36 εκατομμύρια τόνους που θα μπορούσαν να θρέψουν μισό δισεκατομμύριο στόματα. Στην Ευρώπη το υψηλό κόστος του φυσικού αερίου περιορίζει την παραγωγή αμμωνίας κατά 40%.
Λόγω της αύξησης των τιμών των λιπασμάτων, πολλοί αγρότες ανά τον κόσμο έχουν μεταστρέψει την παραγωγή τους από δημητριακά, όπως το σιτάρι και το κριθάρι (που απαιτούν λίπασμα με υψηλή περιεκτικότητα σε άζωτο) σε όσπρια και κυρίως φασόλια, που έχουν μικρές ως μηδενικές ανάγκες για λίπασμα. Ωστόσο, αυτό στην πράξη σημαίνει διατάραξη της τροφικής αλυσίδας, καθώς μειώθηκαν οι καλλιέργειες για τη διατροφή βοοειδών και άλλων ζώων.
Και για όσους νομίζουν ότι το πρόβλημα αυτό είναι μακρινό για εμάς, ένα απόσπασμα από πρόσφατη διαμαρτυρία των αγροτών της Σάμου: «Αγρότες και αγρότισσες του νησιού μας, μελισσοκόμοι, κτηνοτρόφοι και αλιείς, η κατάσταση έχει φτάσει στο απροχώρητο. Το κόστος παραγωγής είναι πλέον δυσβάσταχτο. Οι τιμές των λιπασμάτων, του πετρελαίου κίνησης (ξεπέρασε τα 2 ευρώ), των φαρμάκων, ζωοτροφών κ.λπ. έχουν εκτιναχτεί στα ύψη. Οι τιμές για φρούτα και οπωροκηπευτικά είναι πολλές φορές κάτω από το κόστος παραγωγής. Είμαστε ακόμα στην αρχή και δεν μπορούμε να αντεπεξέλθουμε στις ανάγκες μας. Θα δυσκολέψει ακόμα περισσότερο η κατάσταση».
3. Ξηρασία/κλιματική αλλαγή
Στη Λουιζιάνα τα ύδατα έχουν υποχωρήσει σε τέτοιον βαθμό που έχουν αποκαλυφθεί άγνωστα ναυάγια πλοίων που παρέμεναν χαμένα επί έναν αιώνα. Στη Μεγάλη Βρετανία η στάθμη του Τάμεση υποχώρησε σε ιστορικά επίπεδα. Στη Γερμανία οι μεταφορές σε αρκετά σημεία του Ρήνου είναι αδύνατες. Στο Κέρας της Αφρικής η φετινή ξηρασία είναι πρωτόγνωρη. Την ίδια ώρα, το Πακιστάν προσπαθεί να συνέλθει από τις καταστροφικές πλημμύρες που το έπληξαν.
Το σοβαρότερο πρόβλημα, ωστόσο, υπάρχει στο Νότιο Σουδάν. Εκεί, σύμφωνα με την έκθεση του ΟΗΕ, τα 2/3 του πληθυσμού, δηλαδή 7,76 εκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων 1,4 εκατομμύρια παιδιά, βρίσκονται αντιμέτωπα με λιμό, με τις ζωές τους να τίθενται σε κίνδυνο από την πείνα μεταξύ του Απριλίου και του Ιουλίου του 2023. Το Σουδάν πλήττεται από ένα σπάνιο μείγμα φυσικών και ανθρώπινων καταστροφών που περιλαμβάνει οξεία ξηρασία και ξαφνικές, καταστροφικές πλημμύρες εν μέσω βίαιων συγκρούσεων και μειωμένης ανθρωπιστικής βοήθειας από τη Δύση λόγω των έκτακτων συνθηκών.
Η περίπτωση του Νότιου Σουδάν είναι χαρακτηριστική ως προς το πού οδηγεί την ανθρωπότητα η κλιματική αλλαγή. Σε κάθε γωνιά του κόσμου υπάρχει πρόβλημα. Για παράδειγμα, η ξηρασία στην Αργεντινή και οι καταρρακτώδεις βροχές στην Ανατολική Αυστραλία έχουν εντείνει περαιτέρω τις ανησυχίες για την προσφορά, καθώς εγείρουν αμφιβολίες για τις επερχόμενες συγκομιδές στους εξαγωγείς σιταριού στο νότιο ημισφαίριο. Ταυτόχρονα, οι γρήγορες αποστολές στις αρχές της σεζόν από την Ευρωπαϊκή Ενωση σημαίνουν ότι το πλεόνασμα στη Γηραιά Ηπειρο έχει μειωθεί. Αναλυτές εκτιμούν ότι τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης σιταριού ενδέχεται να αυξηθούν κατά 5% έως 10%.
Στο Κέρας της Αφρικής οι εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας από το καλοκαίρι ότι 66,4 εκατομμύρια άνθρωποι θα αντιμετωπίσουν ως και λιμό δείχνουν να έρχονται πιο κοντά από τις προβλέψεις του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού ότι η περιοχή θα πληγεί από την πέμπτη συνεχόμενη φτωχή εποχή βροχών. Και οι ανθρωπιστικές οργανώσεις προειδοποιούν ότι βρισκόμαστε ενώπιον μιας πρωτοφανούς ανθρωπιστικής καταστροφής λόγω της ξηρασίας στην Αιθιοπία, στη Σομαλία και σε περιοχές της Κένυας. Η ξηρασία συμπίπτει με την άνοδο των τιμών στα τρόφιμα και τα καύσιμα παγκοσμίως, οι οποίες αυξήθηκαν λόγω του πολέμου στην Ουκρανία και έχουν επηρεάσει ιδιαίτερα την Αφρική.
Την ίδια ώρα, στην Αργεντινή και την Αυστραλία το φαινόμενο La Nina απειλεί να υποβαθμίσει περαιτέρω τη φυτική παραγωγή τους ως βασικών εξαγωγέων του νοτίου ημισφαιρίου. Και στις ΗΠΑ το υπουργείο Γεωργίας μείωσε σημαντικά τις προβλέψεις για την εγχώρια παραγωγή λόγω των ξηρών καιρικών συνθηκών στις χαμηλότερες περιοχές των Μεσοδυτικών Πολιτειών.
Στην Ευρώπη, η ξηρασία και οι παρατεταμένες υψηλές θερμοκρασίες σε Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία και Βέλγιο -τη βορειοδυτική ζώνη που αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής πατάτας στην Ευρωπαϊκή Ενωση- απειλούν να ρίξουν την παραγωγή πατάτας σε ιστορικό χαμηλό, κάτω και από αυτό της μεγάλης ξηρασίας του 2018.
4. Ενέργεια
Τι σχέση μπορεί να έχει η ενεργειακή κρίση με την παραγωγή τροφίμων; Η πικρή αλήθεια είναι ότι όσο ακριβαίνει ή παραμένει σε υψηλά επίπεδα η τιμή της ενέργειας τόσο η παραγωγή τροφίμων θα μειώνεται. Ηδη θερμοκήπια στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη έχουν αποφασίσει να μείνουν κλειστά τον φετινό χειμώνα ή να περιορίσουν δραματικά την παραγωγή τους. Γιατί;
Τα θερμοκήπια, για να κρατήσουν σταθερή τη θερμοκρασία στο εσωτερικό τους ώστε να επιβιώσουν τα σπαρτά, χρειάζονται θέρμανση, η οποία απαιτεί ενέργεια. Τα τρακτέρ και τα άλλα αγροτικά μηχανήματα, για να κινηθούν, χρειάζονται πετρέλαιο. Ακόμα και η άρδευση χρειάζεται την κατανάλωση ενέργειας για να γίνει. Οι αγρότες πλήττονται από σειρά άλλων παραγόντων, από την αύξηση των τιμών στα λιπάσματα, τις αυξημένες τιμές σπόρων και την ενεργειακή κρίση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ολλανδίας, μιας χώρας που έχει σημαντικό ρόλο στον χειμερινό εφοδιασμό τροφίμων της Γηραιάς Ηπείρου. Εκεί οι καλλιεργητές φρούτων και λαχανικών θα πρέπει να αποφασίσουν αν για τη χειμερινή σεζόν θα πρέπει να διατηρήσουν κλειστά τα θερμοκήπια ή να καλλιεργήσουν με ζημία, αφού το κόστος για τον τεχνητό φωτισμό και τη θέρμανση εκτοξεύτηκε. Θα πει κανείς ότι μια λύση είναι να κάνουν οι αγρότες πειράματα με χαμηλότερες θερμοκρασίες και επιπλέον μονώσεις στα θερμοκήπια. Στην Ολλανδία ο καλλιεργητής πράσινων πιπεριών και blackberries, Μπος Γκρόβερς, το έκανε αυτό, αλλά με ένα κόστος: λιγότεροι και μικρότεροι καρποί, οι οποίοι αργούν να μεγαλώσουν ή κινδυνεύουν να μη μεγαλώσουν ποτέ.
5. Ύφεση/πληθωρισμός
Στις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου οι κεντρικές τράπεζες επιχειρούν να τιθασεύσουν τον καλπάζοντα πληθωρισμό με τρόπους που ενδεχομένως να φέρνουν την ύφεση ένα βήμα πιο κοντά. Τα αποτελέσματα της ύφεσης τα έχουμε δει οι Ελληνες στο πετσί μας. Η νέα πραγματικότητα που φέρνουν ο πληθωρισμός και η ύφεση είναι μάλλον πρωτοφανής για τα παγκόσμια δεδομένα, ή, καλύτερα, μοιάζει με αυτή που ακολούθησε το Κραχ του 1929.
Εφόσον λόγω του πληθωρισμού η παραγωγή των τροφίμων ακριβαίνει, θα υπάρχουν μικρότερες ποσότητες διαθέσιμων τροφίμων. Βάσει του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης, αλλά και του πληθωρισμού, τα υπάρχοντα τρόφιμα θα είναι διαρκώς ακριβότερα. Ηδη, άλλωστε, οι τιμές των τροφίμων παγκοσμίως αυξάνονται με τον ταχύτερο ρυθμό που έχει σημειωθεί ποτέ, καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία πλήττει τις προμήθειες των καλλιεργειών, με τον δείκτη των Ηνωμένων Εθνών για το παγκόσμιο κόστος των τροφίμων να εκτοξεύεται κατά 13% μόνο τον περασμένο Μάρτιο. Ο Δείκτης Εμπορευμάτων του Bloomberg είναι αυξημένος κατά 14% φέτος, με την αύξηση να έχει φτάσει στην κορυφή της, το 42%. Την ίδια ώρα, τα εισοδήματα των πολιτών μειώνονται ενώ και οι ισχυρές οικονομίες περικόπτουν τα έξοδά τους, γεγονός που σημαίνει μικρότερη βοήθεια προς τους αδύναμους.
Τι συνέπειες έχει αυτό το είδαμε το 2008 και το 2011. Τότε ο ραγδαία αυξανόμενος πληθωρισμός προκάλεσε διατροφικές ταραχές σε περισσότερα από 30 έθνη στην Ασία, στη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Και τότε είδαμε αιματηρές ταραχές, οι οποίες οδήγησαν στις εξεγέρσεις της Αραβικής Ανοιξης, εμφυλίους και μια νέα πραγματικότητα στον πλανήτη…
