Αθήνα. Μια «θάλασσα» από κόκκινες στέγες – και ούτε μία πολυκατοικία – χωρίζει τον Λυκαβηττό από την Ακρόπολη. Στη μέση, ο ντυμένος με χαλκό τρούλος της Μητρόπολης λάμπει κάτω από τον αττικό ήλιο.
Δήλος. Ενας από τους έξι αυθεντικούς μαρμάρινους ναξιακούς λέοντες στέκει ακοίμητος φρουρός πλάι στα νερά της Ιερής Λίμνης, πριν από την αποστράγγισή της, το 1925.
Μύκονος. Οι χαρακτηριστικοί ανεμόμυλοι αγναντεύουν το γαλάζιο του Αιγαίου, πάνω από το λιμάνι της Χώρας.
Στιγμιότυπα από την Αθήνα και τις Κυκλάδες που απαθανάτισε ο φωτογραφικός φακός από το 1908 έως το 1910. Τοπία, αν και οικεία, ξαφνιάζουν το βλέμμα, καθώς δεν απεικονίζονται σε άσπρο και μαύρο, αλλά «βουτηγμένα» στο χρώμα, χάρη στην τεχνική της αυτοχρωμίας, που αποτέλεσε τη «γιαγιά» της σημερινής έγχρωμης φωτογραφίας.
Είναι από τις πρώτες έγχρωμες αρχαιολογικές φωτογραφίες. Εικόνες σπάνιες. Εύθραυστες, καθώς έχουν καταγραφεί με τη μέθοδο της αυτοχρωμίας (όπως αποκαλείται η τεχνική που εφευρέθηκε το 1904 από τους αδελφούς Λουμιέρ), πάνω σε γυάλινες πλάκες. Κι άγνωστες στο ευρύ κοινό, καθώς ελάχιστες από αυτές έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικές μελέτες. Ενας φωτογραφικός θησαυρός πολύτιμος για την ιστορία της φωτογραφίας, της αρχαιολογίας και της τοπογραφίας. Από το σκοτάδι και τη λήθη βγαίνει στο φως, ψηφιοποιείται και γίνεται προσιτός μέσω του Διαδικτύου σε όσους επιθυμούν να κάνουν μια έγχρωμη και κατά συνέπεια ασυνήθιστη περιήγηση στην Αττική και τις Κυκλάδες του παρελθόντος.
Ο φωτογράφος
Πίσω από τον φακό βρισκόταν ο αρχαιολόγος και γραμματέας της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής τη δεκαετία του ’20 Ζοζέφ Σαμονάρ. Και πίσω από την επανανακάλυψη των 315 φωτογραφιών του (διαφάνειες, στερεοσκοπικές λήψεις – οι οποίες δίνουν την αίσθηση της τρίτης διάστασης – και αρνητικά σε γυάλινες πλάκες μεταξύ άλλων) βρίσκεται η Γαλλική Σχολή Αθηνών, που υποδέχτηκε τη δωρεά των απογόνων του το 2019 μαζί με μέρος του φωτογραφικού του εξοπλισμού. Στα τέλη του 2023 και χάρη σε ένα πρόγραμμα του γαλλικού υπουργείου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Ερευνας ξεκίνησε το έργο «Αρχαιολογία της Διαφάνειας», που υλοποιείται από τη ΓΣΑ, στο πλαίσιο του οποίου ψηφιοποιούνται 4.576 γυάλινες πλάκες (από το σύνολο των 14.000 και πλέον που διαθέτει η Σχολή), οι οποίες σχετίζονται με τον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου, καθώς και η μελέτη πέντε παλαιών φωτογραφικών μηχανών και 70 κουτιών που περιείχαν τις πλάκες, μεταξύ αυτών της δωρεάς Σαμονάρ, όπως και της δωρεάς ενός ακόμη αρχαιολόγου, του Ρενέ Βαλουά.
«Είναι συγκλονιστικό το υλικό, διότι είναι πολύ σπάνιο να βρει κάποιος έγχρωμες φωτογραφίες της Δήλου και ειδικά από τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ηταν απίστευτος ο ενθουσιασμός και η χαρά όταν ανοίξαμε τα κουτιά με τις γυάλινες πλάκες διότι είναι διατηρημένες σε πολύ καλή κατάσταση. Είχαμε δει μεμονωμένα παραδείγματα αυτοχρωμίας, αλλά δεν είχαμε ποτέ ως τώρα στη διάθεσή μας ένα τέτοιο σύνολο οργανωμένο, με θεματική συνοχή. Αυτό άλλαζε τα δεδομένα», περιγράφει στα «ΝΕΑ» η υπεύθυνη των αρχείων της ΓΣΑ Μαρί Σταλ, τη στιγμή που είδε για πρώτη φορά το περιεχόμενο της δωρεάς.
«Γνώριζα ποιος ήταν ο Σαμονάρ. Δεν γνώριζα, όμως, το προσωπικό του ενδιαφέρον για τη φωτογραφία, το οποίο διέκρινε και πολλούς συναδέλφους του εκείνη την εποχή, καθώς το νέο αυτό μέσο προσέθετε ένα επιπλέον εργαλείο στην επιστημονική τους έρευνα», συνεχίζει η Μαρί Σταλ, ενώ με προσεκτικές κινήσεις αγγίζει με τα γαντοφορεμένα χέρια της μερικές από τις γυάλινες πλάκες και τις σηκώνει προς το φως για να μου δείξει το περιεχόμενό τους.
Ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια, το Ερέχθειο, ο ναός της Αθηνάς Νίκης, μακρινές όψεις της Ακρόπολης από τον Λυκαβηττό, τα ψηφιδωτά της Δήλου, οι κατακερματισμένες κερκίδες του θεάτρου της, η οικία της Κλεοπάτρας, όλα τους «ντυμένα» με μαλακά, διάφανα, ελαφρώς θολά χρώματα, σαν να αναδύονται μέσα από ένα όνειρο. «Δίνουν όντως μια ιμπρεσιονιστική αίσθηση», σχολιάζει η Μαρί Σταλ και εξηγεί πως το οπτικό αποτέλεσμα της αυτοχρωμίας οφείλεται στους κόκκους αμύλου πατάτας που λειτουργούν ως φίλτρο, με το φως να τους διαπερνά και να καταγράφεται στο ασπρόμαυρο φιλμ που βρίσκεται από κάτω.
Η πρώτη επιτυχία
«Οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανώς δεν συνειδητοποιούν ότι η έγχρωμη φωτογραφία υπήρχε ήδη στις αρχές του 20ού αιώνα. Και ακριβώς γι’ αυτό το υλικό είναι τόσο πολύτιμο, όχι μόνο για τους αρχαιολόγους, αλλά και για ιστορικούς της φωτογραφίας. Είναι ενδιαφέρον ότι υπήρχαν και πριν από την αυτοχρωμία έγχρωμες εικόνες, αλλά αυτή ήταν η πρώτη τεχνική που είχε πραγματικά επιτυχία και εμπορική διάδοση», επισημαίνει η Σταλ.
Μπορούν αυτά τα καρέ να βοηθήσουν τους αρχαιολόγους να εντοπίσουν πληροφορίες που ενδεχομένως χάθηκαν στον χρόνο; «Είναι ένα ερώτημα που μπορούν να απαντήσουν καλύτερα οι ίδιοι. Ο δικός μου ρόλος είναι να διατηρήσω και να προσφέρω πρόσβαση στο υλικό. Είναι βέβαιο, ωστόσο, ότι μπορούν να φωτίσουν καθημερινές πρακτικές στο πεδίο, τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν και την οργάνωση του σκάμματος, ώστε να κατανοήσουμε πώς δούλευαν στο παρελθόν, κάτι που αποτελεί αυτοτελές αντικείμενο ιστορικής μελέτης», υποστηρίζει.
Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η ομάδα της ΓΣΑ στη διαχείριση του αρχείου από την παραλαβή του έως την ψηφιοποίησή του; «Λόγω της ευθραυστότητας του υλικού, δεν μπορούσαμε να κάνουμε απογραφή, ως είθισται, πριν από τον καθαρισμό και την ψηφιοποίηση, αλλά εκ των υστέρων. Ο αντίστροφος αυτός τρόπος εργασίας ήταν μια ιδιαίτερη πρόκληση για εμάς», καταλήγει.
