Μπορείς να αφαιρέσεις την Ελλάδα από το κάπνισμα, αλλά ποτέ το τσιγάρο από τον Έλληνα. Η σχέση αυτή μοιάζει να είναι άρρηκτη, παρά τις προσπάθειες των τελευταίων δυο δεκαετιών από κυβερνήσεις και φορείς για την διακοπή του καπνίσματος. Εν αντιθέσει, μπαρ, μπουζούκια και άλλα καφέ και νυχτερινά μαγαζιά διασκέδασης, κλείνουν πονηρά το μάτι στην νομοθεσία και συνεχίζουν να προσφέρουν ενναλακτικές λύσεις για τους πελάτες που θέλουν να απολαμβάνουν το ποτό τους συντροφιά με το τσιγάρο τους. Ποτηράκια του εσπρέσο που μετατρέπονται σε αυτοσχέδια τασάκια, η ψιθυριστή φωνή του σερβιτόρου που σε ενημερώνει ότι “μπορείτε να καπνίζετε, αλλά διακριτικά” και φυσικά τα μπουζούκια σε όλη την επικράτεια που αν και τοποθετούν τις ταμπέλες “απαγορεύεται το κάπνισμα”, μάλλον δεν αντιλαμβάνονται την έννοια τους.
Το νομικό τοπίο
Τα θεμέλια της αντικαπνιστικής νομοθεσίας της Ελλάδας χρονολογούνται από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 με το πλαίσιο να έχει γίνει σταδιακά πιο αυστηρό. Το σημαντικότερο ορόσημο ήρθε με την ψήφιση του νόμου που, από τον Σεπτέμβριο του 2010, απαγορεύει πλήρως το κάπνισμα σε κλειστούς δημόσιους χώρους, συμπεριλαμβανομένων εστιατορίων, μπαρ, νυχτερινών κέντρων διασκέδασης, χώρων εργασίας, αεροδρομίων, μέσων μαζικής μεταφοράς (συμπεριλαμβανομένων των ταξί) και σταθμών μεταφοράς.
Ωστόσο, πριν από το 2019, υπήρχαν σημαντικές εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, μεγάλοι χώροι διασκέδασης (καζίνο, μπαρ με ζωντανή μουσική) και εστιατόρια άνω ενός ορισμένου μεγέθους μπορούσαν να διαθέτουν ειδικούς χώρους καπνιστών υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Τον Μάρτιο του 2019, το Συμβούλιο της Επικρατείας της Ελλάδας κατάργησε αυτές τις εξαιρέσεις, εξαλείφοντας έτσι το μοντέλο «χώρων καπνιστών στο μισό του χώρου».
–Απαγορεύεται το κάπνισμα: Σε όλους τους εσωτερικούς χώρους εργασίας, μπαρ, καφετέριες και εστιατόρια, χωρίς εξαίρεση.
-Ιδιωτικά οχήματα: Εάν στο αυτοκίνητο υπάρχει παιδί κάτω των 12 ετών (ή 16 ετών, ανάλογα με τον προηγούμενο ή τον ισχύοντα νόμο), απαγορεύεται το κάπνισμα.
–Υπαίθριοι χώροι: Οι κανονισμοί απαγορεύουν το κάπνισμα σε παιδικές χαρές, υπαίθριους αθλητικούς χώρους, χώρους που συχνάζουν ανήλικοι και ορισμένα «υπαίθρια» καφέ/μπαρ.
Βέβαια, παρόλο που οι κυρώσεις που προβλέπονται από αυτούς τους νόμους είναι σημαντικές, αγγίζοντας τα 500 ευρώ για τον καπνιστή και έως 10.000 ευρώ και ανάκληση της άδειας για τα μαγαζιά, το κάπνισμα καλά κρατεί.
“Καπνίστε, αλλά διακριτικά”
Μερικές από τις πιο διαβόητες παραβιάσεις συμβαίνουν τη νύχτα. Σε γεμάτα μπουζούκια, μπαρ και μουσικές σκηνές, ο καπνός είναι τόσο πυκνός που τα ρούχα σου θα μυρίζουν για μέρες. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χώρων υποστηρίζουν ότι η αυστηρή εφαρμογή του νόμου θα καταστρέψει τις επιχειρήσεις τους. «Δεν μπορείς να πεις σε έναν Έλληνα να χορεύει με ζωντανή μουσική και να μην καπνίζει», μας αναφέρει ο Γιάννης, σερβιτόρος σε γνωστό νυχτερινό κέντρο της Αθήνας. «Προσπαθήσαμε να βάλουμε τους ανθρώπους να καπνίζουν έξω, αλλά τελικά απλά καπνίζουν μέσα, και αυτό είναι όλο», εξηγεί ο ίδιος.
Υπάρχει λοιπόν ο νόμος, αλλά υπάρχει και η πραγματικότητα, φαίνεται να λένε οι περισσότεροι μαγαζάτορες, οι οποίοι προσπαθούν να κρατήσουν ευχαριστημένους τους πελάτες τους και να μην έρθουν αντιμέτωποι με τον νόμο. Έτσι, σε όλη την Ελλάδα, οι άνθρωποι έχουν επινοήσει ένα εντυπωσιακό ρεπερτόριο δημιουργικών τακτικών για να διατηρήσουν το κάπνισμα σε κλειστούς χώρους. Πολλά καταστήματα εγκαθιστούν φαρδιές συρόμενες πόρτες ή παράθυρα και τα κρατούν ελαφρώς ανοιγμένα, ισχυριζόμενα ότι ο χώρος είναι πλέον «υπαίθριος». Στην πράξη, ο καπνός παραμένει ο ίδιος. Εστιατόρια και μπαρ κατασκευάζουν ημι-κλειστές βεράντες τυλιγμένες με διαφανές πλαστικό, μετατρέποντας τους εξωτερικούς χώρους σε ζώνες φιλικές προς το κάπνισμα που μοιάζουν όμως -και μυρίζουν!- σαν εσωτερικοί χώροι. Επιπλέον, οι μπάρμαν και οι σερβιτόροι σπάνια επιβάλλουν την απαγόρευση. Πολλοί προσφέρουν διακριτικά τασάκια ή κάνουν τα στραβά μάτια, λέγοντας την πλέον συνηθισμένη ατάκα “καπνίστε, αλλά διακριτικά”, η οποία πάει σετ με ένα μικρό ποτηράκι εσπρέσο που μεταμφιέζεται σε τασάκι.
Οι καπνιστές από την άλλη πλευρά, στρέφονται όλο και περισσότερο προς τα ηλεκτρονικά τσιγάρα, ισχυριζόμενοι ότι «ατμίζουν» αντί να καπνίζουν -αν και είναι ουσιαστικά το ίδιο. Όλοι ξέρουν ότι είναι παράνομο, αλλά κανείς δεν νοιάζεται πραγματικά. Στην ουσία, πελάτες και μαγαζιά βρίσκουν απλά τρόπους να παρακάμψουν τον νόμο.
Το κάπνισμα δεν είναι απλώς μια κακή συνήθεια στην Ελλάδα, είναι ενσωματωμένο στον κοινωνικό ιστό της χώρας. Για δεκαετίες, τα τσιγάρα συνόδευαν τον πρωινό καφέ, τις πολύωρες πολιτικές συζητήσεις, τα ποτά αργά το βράδυ και τις οικογενειακές συγκεντρώσεις. Μάλιστα, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, η Ελλάδα έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά καπνιστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ με βάση τα στοιχεία που δημοσιεύει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, περίπου 1 στους 3 ενήλικες στην Ελλάδα καπνίζει. Επιπλέον, όπως επισημαίνει σε έκθεσή του ο Κοινωνιολόγος Μπλέτσας Ευστάθιος, οι Έλληνες έρχονται δεύτεροι στην κατανάλωση καπνού στην Ευρώπη, με 28.000.000.000 τσιγάρα τον χρόνο, μετά τους Ισπανούς που κατέχουν την πρώτη θέση. Αν υπήρχε κάποιος διαγωνισμός καπνίσματος, σίγουρα θα παίρναμε μετάλιο λοιπόν.
Το κάπνισμα όμως, όπως καταλαβαίνουμε, αλλά και όπως τονίζουν πολλοί ειδικοί, δεν έχει να κάνει μόνο με τον εθισμό μας στη νικοτίνη. Σχετίζεται άμεσα με την κοινότητα, την αίσθηση του ανήκειν και το τελετουργικό. Έτσι, όταν το κράτος λέει στους ανθρώπους να σταματήσουν, δεν ρυθμίζει απλώς μια συμπεριφορά, αλλά αμφισβητεί μια πολιτιστική ταυτότητα. Ακόμα και μετά την εισαγωγή αυστηρών απαγορεύσεων το 2010 και την ενίσχυσή τους το 2019, πολλοί Έλληνες αντιλαμβάνονται τον νόμο κατά του καπνίσματος ως παραβίαση της ιδιωτικής τους ζωής και όχι ως κοινή ευθύνη. Αυτή η στάση καθιστά την επιβολή του νόμου σχεδόν αδύνατη.
Όλοι λοιπόν καταλήγουν σε μια φράση όταν μιλούν για την απαγόρευση του καπνίσματος: «Έλα μωρέ, δεν πειράζει». Αυτή η ατάκα είναι μια συντομογραφία για ένα ευρύτερο κοινωνικό αντανακλαστικό: οι κανόνες είναι ευέλικτοι και η προσωπική άνεση έρχεται πρώτη.
Οι αρχές λαμβάνουν μέτρα… αργά
Η ελληνική κυβέρνηση έχει αυστηροποιήσει τον νόμο με την πάροδο του χρόνου. Ωστόσο, η αλλαγή της νομοθεσίας είναι ευκολότερη από την αλλαγή μιας κουλτούρας. Στην ουσία, η αποτυχία της απαγόρευσης του καπνίσματος στην Ελλάδα δεν αφορά μόνο τα τσιγάρα, αλλά και την εμπιστοσύνη και τη συλλογική ευθύνη. Σε χώρες όπου η απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους έχει επιτύχει, οι άνθρωποι γενικά αποδέχονται τον νόμο ως κοινό κανόνα. Στην Ελλάδα, πολλοί τον θεωρούν προαιρετικό, ενώ εδώ το άτομο που ζητά από κάποιον να μην καπνίσει μπορεί να αντιμετωπίσει περιφρόνηση ή ακόμη και εχθρότητα.
Παρά λοιπόν τα αυστηρότερα νομικά πλαίσια, η Ελλάδα παραμένει μια χώρα όπου το κάπνισμα σε εσωτερικούς χώρους, σε πολλά μέρη, εξακολουθεί να είναι κανονικό. Για να λειτουργήσει ο νόμος, θα πρέπει άραγε να αλλάξουν οι πολιτισμικές αντιλήψεις -και όχι μόνο οι κανόνες στο χαρτί; Προς το παρόν, οι Έλληνες φαίνεται να είναι ικανοποιημένοι με το να ζουν σε μια γκρίζα ζώνη: υπάρχουν απαγορεύσεις καπνίσματος, αλλά υπάρχει και μια κοινή αντίληψη ότι μπορούν να παρακαμφθούν. Όπως λέει άλλωστε και ο Δημήτρης, μπάρμαν σε μπαράκι στο Παγκράτι, το να ανάβεις ένα τσιγάρο σε κλειστό χώρο δεν είναι εξέγερση: «Είναι απλά άλλη μια Πέμπτη βράδυ».
