Από την κορυφή της χρυσής δεκαετίας του 2000 που έφερε ο κατασκευαστικός οργασμός των ολυμπιακών έργων μέχρι τα αποκαΐδια της μοιραίας οικονομικής κρίσης του 2010 που αποτέλεσε τη μεγαλύτερη δοκιμασία για πολλές τεχνικές και μελετητικές επιχειρήσεις, οι κατασκευές στην Ελλάδα πέρασαν διά πυρός και σιδήρου και γέμισαν με κεφάλαια ακμής και παρακμής τη νεότερη ιστορία του κλάδου τα τελευταία 60 χρόνια.
Γι’ αυτό και η ανάταξη που συντελείται την τελευταία διετία με διαγωνισμούς σε εξέλιξη άνω των 20 δισ. ευρώ σε συνδυασμό με το ξύπνημα των μεγάλων ιδιωτικών έργων (π.χ. Ελληνικό) γυρίζει μια νέα σελίδα στην ταραγμένη πορεία του κλάδου, που βιώνει μια νέα λαμπρή περίοδο ανεκτέλεστου συμβάσεων που υπολογίζεται να φτάσει τα 15 δισ. έως τα τέλη του 2023 εν μέσω έντονων μετοχικών ανακατατάξεων.
Πρόκειται για μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ριζικές αλλαγές στο πεδίο των έργων και δη των κτιριακών υποδομών, αλλά και με σημαντικές προκλήσεις κυρίως σε επίπεδο τεχνικού και εργατικού προσωπικού. Εννοιες όπως η βιοκλιματική λειτουργία, η αειφόρος ανάπτυξη, η ανακύκλωση, η περιβαλλοντική ταυτότητα των νέων κατασκευών έχουν αποκτήσει υπόσταση, περιεχόμενο σχεδιαστικών και κατασκευαστικών απαιτήσεων και προδιαγραφών που η εφαρμογή τους έχει άμεση επιρροή στην εμπορική αξία των κτιρίων.
Τα έργα πλέον είναι πιο περίπλοκα, ενσωματώνουν ένα πλήθος τεχνολογικών καινοτομιών και απαιτούν εξειδίκευση, αυστηρό προγραμματισμό και συντονισμό τόσο για τη μελέτη όσο και για την κατασκευή, που δεν θυμίζουν σε τίποτα τις προηγούμενες δεκαετίες.
Την πρωτοπορία ωστόσο, που ακολουθεί κατά πόδας τη διεθνή τάση, ανέδειξαν επιτυχώς οι ελληνικές κατασκευαστικές εταιρείες σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και στο παρελθόν, παράγοντας εμβληματικά έργα που άφησαν το αποτύπωμά τους και παραμένουν διαχρονικά, παρότι έχουν μεσολαβήσει ολόκληρες δεκαετίες.
Ο Πύργος των Αθηνών
Ελάχιστοι ίσως θυμούνται ότι τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό μεσουράνησε μια άγνωστη για τους νεότερους τεχνική εταιρεία με το όνομα Αλβέρτης – Δημόπουλος Α.Ε. Η εταιρεία, μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’70 που έπεσε έξω, κατασκεύασε μερικά από τα πιο αξιόλογα και ποιοτικά κτίρια της Αθήνας, πρωτοποριακά για την εποχή τους. Μεταξύ άλλων το Ανατολικό τέρμιναλ του Αεροδρομίου του Ελληνικού που σχεδίασε ο Φινλανδός αρχιτέκτονας Εερο Σάαρινεν, την αμερικανική πρεσβεία διά χειρός του Γερμανού Βάλτερ Γκρόπιους, το «Χίλτον» του Εμμανουήλ Βουρέκα, τον Πύργο των Αθηνών του νεαρού τότε αρχιτέκτονα Ιωάννη Βικέλα, και το ξενοδοχειακό συγκρότημα «Αστήρ Palace» στη Βουλιαγμένη, με τις αρχιτεκτονικές υπογραφές των Βουρέκα, Βασιλειάδη Σακελλάριου και Δεκαβάλλα.
Τα ιστορικά ντοκουμέντα της εποχής περιγράφουν τον Πύργο των Αθηνών που θεμελιώθηκε το 1968 σαν τον πρώτο ουρανοξύστη στην Ελλάδα! Το κτίριο, που χρηματοδοτήθηκε από τα αναπτυξιακά προγράμματα της χούντας, είχε ύψος 103 μέτρα με 28 ορόφους και αποτέλεσε τον προπομπό των γυάλινων κτιρίων που κυριάρχησαν μέσα στα επόμενα χρόνια γεμίζοντας την οδό Κηφισίας μέχρι το Μαρούσι.
Λίγο αργότερα (μεταξύ 1975-1982), κατασκευάστηκαν και δύο εμβληματικά αθλητικά έργα: η α’ φάση του Ολυμπιακού Σταδίου της Αθήνας και το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας με κατασκευαστή την εταιρεία Αρχιρόδον, που τότε δούλευε μόνο στο εξωτερικό σε μελέτη του γραφείου Παπαγιάννη.
Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκαν από τις τεχνικές εταιρείες και μεγάλα έργα υποδομής που είχε μεγάλη ανάγκη η χώρα (οδοποιίας, αποχετευτικά, υδραυλικά, εγγειοβελτιωτικά, φράγματα, γέφυρες, οι λιγνιτικοί σταθμοί της ΔΕΗ, η ΛΑΡΚΟ). Σε όλα αυτά κυριάρχησαν εταιρείες που σήμερα δεν υπάρχουν, όπως η ΕΔΟΚ ΕΤΕΡ, η Οδών και Οδοστρωμάτων, ο Σκαπανέας αλλά και η Αρχιρόδον που παραμένει ενεργή αλλά με επιλεκτική παρουσία στην εγχώρια κατασκευαστική αγορά. Ολες τους είχαν μια ισχυρή παρουσία τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό και ειδικά στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής και αποτέλεσαν τη βάση για να αναπτυχθεί η πρώτη μεταπολεμική γενιά μηχανικών και στελεχών τεχνικών έργων με πραγματικά σοβαρή εμπειρία και ικανότητες τόσο στον τομέα των κατασκευών όσο και των μελετών.
Οι κρατικοδίαιτες τεχνικές
Τη δεκαετία του ’80, ο βασικός πελάτης των τεχνικών εταιρειών ήταν ο δημόσιος τομέας με όλους τους οργανισμούς και φορείς που τον συγκροτούσαν. Το τότε υπουργείο Δημοσίων Εργων έβαζε τους κανόνες στην αγορά, χορηγούσε τα εργοληπτικά πτυχία στους εργολάβους, ατομικά ή εταιρικά (από την 1η έως την 6η κατηγορία) και καθόριζε τον συμβατικό τρόπο κατασκευής των έργων με τη σχετική νομοθεσία που εφαρμοζόταν σε όλο τον δημόσιο τομέα.
Η ιδιωτική κατασκευή ήταν σχετικά μικρή. Οι επενδύσεις λίγες και ως εκ τούτου περιορισμένες και οι τεχνικές εταιρείες που δούλευαν σε αυτά τα έργα ήταν μικρότερες. Μεταξύ αυτών η Ελληνική Τεχνοδομική της οικογένειας Καλλιτσάντση που μετεξελίχθηκε τα επόμενα χρόνια σε Ελλάκτωρ και λίγα χρόνια μετά η ΓΕΚ που έγινε ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, με βασικούς μετόχους τον κ. Γιώργο Περιστέρη και τον αείμνηστο Νίκο Κάμπα, Κοροτζής, ΕΚΤΕΡ, Βιοτέρ κ.ά.
Η εικόνα του κλάδου θα αλλάξει ριζικά μετά το 1985, όταν το υπουργείο μοίρασε αθρόα έναν μεγάλο αριθμό πτυχίων σε πλήθος εταιρειών, με αποτέλεσμα να υπάρξει πολύ μεγάλος ανταγωνισμός καθώς οι εταιρείες ήταν πολλές και απαιτούσαν όλες μερίδιο από την πίτα των έργων.
Ετσι την περίοδο 1985-1995, η κατάσταση οδήγησε ιδιαίτερα τα δημόσια έργα σε ένα καταστροφικό τοπίο όπου οι εκπτώσεις στους διαγωνισμούς έφταναν το 75% του προϋπολογισμού των έργων. Οπως ανέφερε σε πρόσφατη εκδήλωση των εκδόσεων ΚΤΙΡΙΟ ο κ. Δημήτρης Καλλιτσάντσης, πρόεδρος της νεοσύστατης Blend Development, οι εταιρείες καλούνταν να εκτελέσουν το έργο με το 25% του προϋπολογισμού του! «Πρόκειται για ένα άρρωστο σύστημα, με κακή ποιότητα και διοίκηση έργων, τεράστιες καθυστερήσεις και ανολοκλήρωτα έργα».
Η μετεξέλιξη του κλάδου και τα ιδιωτικά έργα
Μέχρι και το 2000 στις κατασκευές θα έρθουν τα πάνω κάτω. Θα νομοθετηθούν νέες κατηγορίες πτυχίων, η 6η, 7η, 8η τάξη με στόχο τη δημιουργία μεγαλύτερων και κεφαλαιακά ισχυρότερων τεχνικών εταιρειών και θα δοθούν και φορολογικά κίνητρα που οδήγησαν τον κλάδο σε δραστική συγκέντρωση. Από τις 60 έως 70 εταιρείες των μεγάλων τάξεων που δραστηριοποιούνταν τότε στην αγορά, μετά το 2000 παρέμειναν περίπου 10 μεγάλες και αρκετά μικρότερες τεχνικές επιχειρήσεις.
Συγχρόνως βελτιώθηκε η νομοθεσία των δημοσίων έργων και συμπεριέλαβε και τις διατάξεις για τα έργα παραχώρησης που στην ουσία άλλαζαν καταλυτικά την αγορά.
Ολες αυτές οι αλλαγές σηματοδοτούσαν τη μετεξέλιξη των κατασκευών και τις νέες συνθήκες που δημιουργούνταν στην αγορά γύρω από τα μεγάλα έργα και τις χρηματοδοτήσεις των ευρωπαϊκών προγραμμάτων (πακέτο Ντελόρ κ.ά.) και τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004.
Ο πακτωλός κονδυλίων ώθησε και την αγορά των ιδιωτικών έργων και έφερε νέες επενδύσεις, με απαιτήσεις ποιότητας και χρόνο υλοποίησης, βιομηχανικά και πολιτιστικά έργα, όπως το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και Θεσσαλονίκης αργότερα, το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας κ.ά. Δειλά ξεκίνησαν επίσης να κάνουν την εμφάνισή τους τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, τα πολυκαταστήματα και οι υπεραγορές, που δεν υπήρχαν τα προηγούμενα χρόνια.
Ολα αυτά δημιούργησαν τη νέα κατάσταση στον κλάδο των τεχνικών έργων και γέννησαν τη νέα γενιά των κατασκευαστικών εταιρειών, στον πυρήνα των οποίων συγχωνεύθηκε πλήθος εταιρειών και έτσι δημιουργήθηκε η Ελλάκτωρ, η ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, η AVAX, η Intrakat, η Aττικάτ, η Παντεχνική, εταιρείες που κυριάρχησαν τη δεκαετία 2000-2010 οπότε και πραγματοποιήθηκε ένας τεράστιος όγκος κτιριακών και έργων υποδομής με αξιόλογη ποιότητα και χρονικά ρεκόρ εκτέλεσης σε κάποιες περιπτώσεις. Στελέχη του κλάδου θυμίζουν ότι το ΟΑΚΑ κατασκευάστηκε μέσα σε 2,5 χρόνια – επίτευγμα διεθνούς κλίμακας.
Το σύστημα μελέτη-κατασκευή
Ενας παράγοντας που σύμφωνα με τις τεχνικές εταιρείες βοήθησε σημαντικά την αγορά κατασκευών και ιδιαίτερα των κτιριακών έργων ήταν η υιοθέτηση από το Δημόσιο του συστήματος δημοπράτησης έργων μελέτη-κατασκευή με κλειστό προϋπολογισμό, που ξεκίνησε να εφαρμόζεται το 1985 και που σταδιακά επεκτάθηκε σε πολλές κατηγορίες έργων.
«Ως εξοικειωμένοι τότε με τα ιδιωτικά έργα όπου οι προϋπολογισμοί δεν υπήρχε η δυνατότητα να αυξηθούν και που είχαμε μάθει να συνεργαζόμαστε με τους εργοδότες και την ομάδα μελέτης για να εξασφαλίζεται η ποιότητα και ο χρόνος κατασκευής, βρήκαμε ένα πρόσφορο έδαφος για να αναπτύξουμε την εμπειρία και την τεχνογνωσία μας», σημείωσε πρόσφατα ο κ. Καλλιτσάντσης. Με τον τρόπο αυτό θα δημοπρατηθούν πολλά κτιριακά αλλά και σημαντικά έργα συγκοινωνιακών υποδομών στην Αττική, όπως η γέφυρα της Χαλκίδας, η εγκατάσταση των λυμάτων στην Ψυττάλεια, στάδια, κολυμβητήρια και άλλα.
Κομβικό στοιχείο για την επιτυχία ήταν η στενή συνεργασία κατασκευαστή και μελετητικής ομάδας, οι συνέργειες με ειδικούς συμβούλους για μεθόδους κατασκευής, η ανάπτυξη μεθόδων χρονικού προγραμματισμού και κοστολόγησης που αναβάθμισαν ριζικά το τοπίο παραγωγής των έργων.
Αυτό ήταν και το κλειδί που μπόρεσε να ανοίξει την πόρτα για την πρόκληση της δεκαετίας 2000-2010, όπου οι τεχνικές και μελετητικές εταιρείες πέτυχαν να κάνουν έργα όπως το νέο μεγάλο συγκρότημα του ΟΑΚΑ, το Ολυμπιακό Χωριό και τα άλλα ολυμπιακά έργα, το Μουσείο της Ακρόπολης, τη Γέφυρα Ρίο-Αντίρριο, την Αττική Οδό, το «Ελευθέριος Βενιζέλος» και πλήθος ιδιωτικών έργων.
Η παγκόσμια κρίση
Ομως οι καλές μέρες της αγοράς τελείωναν και η παγκόσμια κρίση του 2008 που ήρθε και στην Ελλάδα με καθυστέρηση το 2010, αλλά με πολύ μεγαλύτερη ένταση λόγω των εγχώριων αδυναμιών της χώρας, ταλαιπώρησε σκληρά τον κλάδο περίπου για μια δεκαετία, με πολλές κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις.
Αυτή η περίοδος της κρίσης άφησε σοβαρές πληγές στον κλάδο της κατασκευής με σημαντική ζημιά την αποψίλωση του κλάδου από τα πολλά και ικανά στελέχη σε όλα τα επίπεδα, από το ανώτατο διοικητικό μέχρι τον τεχνίτη του εργοταξίου όλων των ειδικοτήτων.
Η σχεδόν δεκαετής περίοδος κρίσης και μειωμένης δραστηριότητας δημιούργησε ένα κενό στην ανάπτυξη μιας νέας γενιάς στελεχών και εργαζομένων ικανής να γεφυρώσει τη νέα κατάσταση με την προηγούμενη περίοδο και ν’ ανταποκριθεί στις αυξανόμενες νέες απαιτήσεις του σήμερα.
Πολλοί έφυγαν στο εξωτερικό, άλλοι άλλαξαν δουλειά, άλλοι αποσύρθηκαν και δεν εκπαιδεύτηκε εγκαίρως η νέα γενιά στις πραγματικές συνθήκες που απαιτούν τα νέα δεδομένα και οι παρούσες συνθήκες για τα νέα έργα που έχουν δημοπρατηθεί αλλά και για αυτά που έρχονται.
Στελέχη της αγοράς σημειώνουν ότι πολλά πράγματα δεν είναι όπως πριν. Η αλυσίδα των προμηθειών έχει σπάσει, τα στοκ που κάλυπταν το κενό στον προγραμματισμό δεν υπάρχουν, απαιτούνται καλύτερος προγραμματισμός, σχεδιασμός και παρακολούθηση για να πετύχουν οι εταιρείες τον χρόνο, την ποιότητα και το κόστος που έχουν βάλει στόχο. «Είναι φανερό ότι είμαστε σε μια νέα εποχή που είναι ήδη εδώ και πιέζει να προσαρμοστούν όλοι. Χρειάζονται επομένως εκπαιδευμένα στελέχη και εισαγωγή τεχνολογικών εργαλείων και συστημάτων τόσο στο γραφείο όσο και στο εργοτάξιο» λένε οι εταιρείες του κλάδου. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα είναι στο εργοτάξιο, εκεί λείπουν τα πολλά και εκπαιδευμένα άτομα και εκεί βρίσκεται η μεγάλη πρόκληση που θα πρέπει να αντιμετωπίσει το σύστημα παραγωγής έργων για να αντιμετωπιστούν οι πιεστικές ανάγκες τού σήμερα.
Πρωτοβουλίες και δράσεις επιχειρήσεων του κλάδου, όπως η πρόσφατη συνεργασία μεταξύ του ΕΜΠ και της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ για τη δημιουργία μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών για τη διαχείριση έργων υποδομών, είναι εξαιρετικά χρήσιμες και θα πρέπει να επεκταθούν για να καλυφθούν τα μεγάλα κενά της αγοράς.
