«Γνωρίζουμε ποιοι ήταν οι άντρες και οι γυναίκες που υπηρέτησαν τον Αδόλφο Χίτλερ. Γνωρίζουμε τι διέπραξαν… Αυτό που δεν γνωρίζουμε είναι τι τους ώθησε να το κάνουν». Με τον τρόπο αυτό ο Νηλ Άσερσον ξεκινάει τη βιβλιοκρισία του για τον νεότερο τίτλο του σημαντικού ιστορικού Ρίτσαρντ Έβανς «Hitler’s people: the faces of the Third Reich» στο πρόσφατο τεύχος του New York Review of Books («Ordinary Germans»). Ο Έβανς υποδεικνύει και ο κριτικός συμφωνεί ότι οι Ναζί της εποχής δεν ήταν αυτό που ο Κρίστοφερ Μπράουνινγκ όρισε ως «καθημερινούς ανθρώπους» το 1992. Αντιθέτως, «οι αστυνομικοί [που συμμετείχαν στις εκκαθαρίσεις] ήταν εθελοντές» και «επιλέχθηκαν με προσοχή σύμφωνα με ιδεολογικά κριτήρια – η εκπαίδευσή τους βασιζόταν σε ισχυρές δόσεις ναζιστικής ιδεολογίας και αντισημιτικής προπαγάνδας». Δεν ήταν απλώς οι «Γερμανοί της διπλανής πόρτας», αλλά Γερμανοί που ζούσαν στη βουή και την αντάρα μίας ηττημένης χώρας μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο πιστεύοντας σε πολλαπλές θεωρίες συνωμοσίας, τις οποίες αργότερα θα εργαλειοποιούσε στο έπακρο ο Χίτλερ.
Ποιοι ήταν τελικά οι «δήμιοι» του Χίτλερ;
Ο τίτλος του Έβανς προστίθεται ουσιαστικά στην ξεχωριστή κατηγορία βιβλίων για το Τρίτο Ράιχ που διερευνούν ακριβώς αυτό: το υλικό απ’ το οποίο ήταν φτιαγμένοι οι «υπηρέτες» και οι εκτελεστές της ναζιστικής μηχανής. Και εδώ ξεχωρίζει, ως γνωστόν, ο τίτλος του Ντάνιελ Γκολντχάγκεν «Οι πρόθυμοι δήμιοι του Χίτλερ» (1996), τον οποίο αναφέρει ο Άσερσον για τις αντιδράσεις που προκάλεσε όταν κυκλοφόρησε. Ο Γκολντχάγκεν ισχυριζόταν εκεί ότι ο αντισημιτισμός και ο πόθος για μια δικτατορία ήταν εγγενή στοιχεία της γερμανικής ταυτότητας. Το έθνος, δηλαδή, παρουσιαζόταν σαν ένα συλλογικό τέρας εξαιτίας μίας ιστορικής μοναδικότητας. Ήταν μία αντίληψη ανοιχτή στην κριτική, όπως φαίνεται και από την αναφορά του κορυφαίου ιστορικού Σαούλ Φριντλέντερ στο «Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι» (εκδ. Πόλις, μτφ. Ηλία Ιατρού, 2013): «Μολονότι ο Εβραίος λειτουργούσε ως δύναμη που κινητοποιούσε τα πλήθη, η συμπεριφορά πολλών Γερμανών στρατιωτών, αστυνομικών ή πολιτών απέναντι στους Εβραίους που συναντούσαν, κακομεταχειρίζονταν και δολοφονούσαν δεν ήταν απαραίτητα αποτέλεσμα ενός βαθιά ριζωμένου και ιστορικά μοναδικού γερμανικού αντιεβραϊκού πάθους, όπως υποστήριξε ο Daniel Jonah Goldhagen. Ούτε ήταν κατά κύριο λόγο αποτέλεσμα μιας ευρείας γκάμας κοινωνικών και ψυχολογικών περιορισμών, ενισχύσεων και διαδικασιών δυναμικής της ομάδας ανεξάρτητων από ιδεολογικά κίνητρα, όπως θεωρεί ο Christopher R.Browning. Το ναζιστικό σύστημα στο σύνολό του είχε παραγάγει μια “αντιεβραϊκή κουλτούρα” η οποία… καλλιεργήθηκε από όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του το καθεστώς… Ίσως οι “απλοί Γερμανοί” να είχαν κάποια αόριστη συναίσθηση της διαδικασίας. Το πιθανότερο όμως είναι ότι εσωτερίκευσαν τις αντιεβραϊκές παραστάσεις και πεποιθήσεις, χωρίς να αναγνωρίζουν ότι επρόκειτο για μια ιδεολογία η οποία θα οξυνόταν συστηματικά από την κρατική προπαγάνδα και όλα τα μέσα που εκείνη είχε στη διάθεσή της».
Φως στην προπαγάνδα αυτή ρίχνει ο Λόρενς Ρις στο δικό του βιβλίο με τίτλο «Το σκοτεινό χάρισμα του Αδόλφου Χίτλερ» (εκδ.Πατάκη, μτφ. Ουρανία Παπακωνσταντοπούλου, 2016): «Πώς είναι δυνατόν τόσο πολλοί Γερμανοί να αποφάσισαν να υπερψηφίσουν τον Χίτλερ;… Στην άνοδο της δημοτικότητάς του συνέβαλε κυρίως η εμφανής αδυναμία του δημοκρατικού πολιτεύματος να διαχειριστεί αποτελεσματικά την οικονομική κρίση… Επικράτησε η αίσθηση ότι υπό την εξουσία ενός “ισχυρού άντρα” η χώρα επιτέλους θα ενωνόταν. Η πεποίθηση ότι εκείνη η “δύσκολη [οικονομικη] συγκυρία” απαιτούσε “αλληλεγγύη” ήταν το κίνητρο για τον Φριτς Αρλτ, δεκαοχτάχρονο φοιτητή το 1930, να προσχωρήσει στο Ναζιστικό Κόμμα. Επηρεασμένος από τον μεγάλο του αδερφό, για ένα διάστημα είχε φλερτάρει με την ιδεολογία του μαρξισμού, τώρα όμως ένιωθε ότι ήταν αδύνατη η “σοσιαλιστική αλληλεγγύη” εντός και εκτός συνόρων, καθώς τα άλλα κράτη ήταν πλέον επικεντρωμένα στα δικά τους εθνικά συμφέροντα». Εξάλλου, στις «Μαινάδες του Χίτλερ» (εκδ. Μεταίχμιο, μτφ. Αλέξης Καλοφωλιάς, 2014) για τον ρόλο των Γερμανίδων στα ναζιστικά πεδία εξόντωσης, η Γουέντι Λόουερ επισημαίνει ότι «δεν ήταν κάποιες περιθωριακές ψυχοπαθείς με αντικοινωνικές τάσεις. Πίστευαν ότι τα εγκλήματά τους ήταν δικαιολογημένες πράξεις εκδίκησης οι οποίες επιβάλλονταν σε εχθρούς του Ράιχ».
Ειδικά για τη νεολαία επί ναζισμού μία οπτική δίνει ο Κόνραντ Τζαράους στο αμετάφραστο «Broken lives – how ordinary Germans experienced the 20th century» (Princeton University Press, 2018): «Οι νέοι υποτίθεται ότι δημιουργούσαν μια ξεχωριστή ταυτότητα, μακριά από τους γονείς τους και έβρισκαν νέο προσανατολισμό μαζί με τους συνομηλίκους τους. Η Χιτλερική Νεολαία ικανοποιούσε τέτοιες ανάγκες προσφέροντας στους νέους ανθρώπους τη δική τους αποστολή, ώστε να λείπουν από το σπίτι και να βρίσκουν συντροφιά στη δική τους ηλικιακή ομάδα».
Από τη συζήτηση αυτή δεν θα μπορούσε να λείπει μία αναφορά στη Χάνα Άρεντ. Στο κεφάλαιο του Έβανς για τον Άντολφ Άιχμαν ο ιστορικός υπερασπίζεται την αντίληψη για την «κοινοτοπία του Κακού» υπό διαφορετικό πρίσμα: «Η έκφραση αυτή παρερμηνεύτηκε σε μεγάλο βαθμό και μάλιστα συνειδητά. Με την “κοινοτοπία του Κακού” δεν εννοούσε ότι ο Άιχμαν ήταν απλώς γραφειοκράτης… Για την Άρεντ, ήταν χαρακτηριστικός τύπος των εκτελεστών σε καθεστώτα όπως του Χίτλερ ή του Στάλιν: μετριότητες χωρίς ανεξάρτητη ή δημιουργική σκέψη». Η άποψη αυτή συμφωνεί με μία ακόμη την οποία αναπτύσσει ο Έβανς μέσα στο βιβλίο του: «Υπήρξαν πολλοί Γερμανοί, όχι φανατικοί ναζιστές, που υποστήριξαν τον ναζισμό επειδή έβαλε σε εφαρμογή πολλές επιθυμίες και φιλοδοξίες τους ώστε να παραβλέπουν άλλες παραμέτρους». Ένα παράδειγμα γι’ αυτό ήταν τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας («Ισχύς μέσω της χαράς») που εφάρμοσε ο Ρόμπερτ Λάι, επικεφαλής του ναζιστικού Μετώπου Εργασίας, μέσω των οποίων οργανώνονταν κρουαζιέρες και πολιτιστικές δραστηριότητες για εργάτες.
