Σήμερα, σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά τη ρωσική εισβολή, η κάλπη στο Κίεβο δεν αντιμετωπίζεται ως θεσμική ρουτίνα, αλλά ως πιθανό νέο μέτωπο. Και αυτό εξηγεί γιατί οι εκλογές παραμένουν ταυτόχρονα αντικείμενο έντονης διεθνούς συζήτησης και παράλληλα θεσμικά «παγωμένες».
Το νομικό πλαίσιο
Από τον Φεβρουάριο του 2022 η Ουκρανία τελεί υπό καθεστώς στρατιωτικού νόμου. Πρόκειται για επιλογή που στηρίχθηκε τόσο στο Σύνταγμα όσο και σε ειδικό νομοθετικό πλαίσιο, με στόχο την αποτροπή θεσμικού κενού εν μέσω πολέμου πλήρους κλίμακας. Ο στρατιωτικός νόμος δεν είναι μια γενική κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Είναι ένα αυστηρά ορισμένο καθεστώς που μεταβάλλει τη λειτουργία του κράτους, περιορίζει κρίσιμα -εν καιρώ ειρήνης- δικαιώματα και αναστέλλει εκλογικές διαδικασίες.
Ο νόμος «Περί καθεστώτος στρατιωτικού νόμου» προβλέπει ρητά ότι όσο ισχύει το καθεστώς αυτό δεν διεξάγονται προεδρικές, κοινοβουλευτικές ή τοπικές εκλογές. Ειδική αναφορά υπάρχει και στα δημοψηφίσματα.
Η λογική είναι μάλλον ξεκάθαρη: σε συνθήκες πολέμου, με ενεργές εχθροπραξίες και πεδία μάχης, μαζική επιστράτευση, εκατομμύρια εκτοπισμένους και περιοχές υπό κατοχή, δεν μπορούν να διασφαλιστούν ούτε η καθολικότητα ούτε η ακεραιότητα της ψήφου. Το ίδιο πλαίσιο ενσωματώθηκε και στον Εκλογικό Κώδικα του 2019, ο οποίος παγώνει αυτόματα όταν ενεργοποιείται στρατιωτικός νόμος.
Το Σύνταγμα λειτουργεί ως δεύτερη γραμμή άμυνας στην Ουκρανία. Για το Κοινοβούλιο προβλέπεται ρητά συνέχεια της θητείας έως τη σύγκληση νέας Βερχόβνα Ράντα (Κοινοβουλευτικής Ολομέλειας) μετά τη λήξη του στρατιωτικού νόμου. Για την προεδρία, το συνταγματικό επιχείρημα είναι πιο σύνθετο, αλλά η επικρατούσα ερμηνεία είναι ότι η εκτελεστική εξουσία δεν μπορεί να αφεθεί ακέφαλη σε περίοδο πολέμου. Με άλλα λόγια, το ουκρανικό θεσμικό σύστημα έχει σχεδιαστεί ώστε να προκρίνει τη σταθερότητα έναντι της τυπικής εκλογικής κανονικότητας όταν διακυβεύεται η κρατική επιβίωση.
Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει το ζήτημα του δημοψηφίσματος. Το Σύνταγμα της Ουκρανίας προβλέπει ότι αλλαγές στην επικράτεια μπορούν να αποφασιστούν μόνο μέσω πανουκρανικού δημοψηφίσματος. Ταυτόχρονα, όμως, απαγορεύει ρητά κάθε συνταγματική τροποποίηση υπό στρατιωτικό νόμο και κάθε αλλαγή που υπονομεύει την εδαφική ακεραιότητα.
Αυτή η διπλή πρόβλεψη δημιουργεί μια θεσμική αντίφαση: ακόμη και αν υπήρχε πολιτική βούληση για δημοψήφισμα, το νομικό έδαφος είναι εξαιρετικά ασταθές. Το αποτέλεσμα θα ήταν αναπόφευκτα αντικείμενο αμφισβήτησης – εσωτερικά αλλά και διεθνώς.
Τα πρόσωπα
Σε κανονικές συνθήκες, μια εκλογική αναμέτρηση κρίνεται σε προγράμματα και πρόσωπα. Σε συνθήκες πολέμου, κρίνεται περισσότερο -ή και αποκλειστικά- στο αφήγημα. Και αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα για τον Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Δεν αντιμετωπίζει απλώς πιθανούς αντιπάλους. Αντιμετωπίζει εναλλακτικές ερμηνείες του ίδιου του πολέμου.
Ο πιο σοβαρός δυνητικός αντίπαλος παραμένει ο Βαλέρι Ζαλούζνι.
Οχι επειδή έχει ανακοινώσει πολιτικές φιλοδοξίες, αλλά επειδή ενσαρκώνει κάτι που σε περιόδους σύγκρουσης αποκτά τεράστια βαρύτητα: στρατιωτική αξιοπιστία. Η δημοτικότητα του Ουκρανού στρατηγού, πρέσβη της Ουκρανίας στο Ηνωμένο Βασίλειο και τέως ανώτατου διοικητή των ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων δεν προέρχεται από κομματικό μηχανισμό, αλλά από την εικόνα του ανθρώπου που «κράτησε το μέτωπο». Σε μια εκλογική διαδικασία, ακόμη και άτυπη, αυτό μεταφράζεται σε δυνητικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Για τον Ζελένσκι, ο κίνδυνος δεν είναι μια άμεση σύγκρουση, αλλά η μετατόπιση της κοινωνικής εμπιστοσύνης από την πολιτική ηγεσία στη στρατιωτική.
Γεννημένος στις 8 Ιουλίου 1973 στο Νόβογκραντ-Βολίνσκι, μια πόλη με ισχυρές στρατιωτικές ρίζες, ο Ζαλούζνι έχει χτίσει μια καριέρα που χαρακτηρίζεται από αξιοκρατική άνοδο στον ουκρανικό στρατό και αποφασιστική ηγεσία στο πεδίο της μάχης. Σπούδασε στην Εθνική Ακαδημία Άμυνας της Ουκρανίας και στην Εθνική Ακαδημία Ostroh, αποκτώντας μεταπτυχιακό στις Διεθνείς Σχέσεις.
Ο Ζαλούζνι υπηρέτησε ως Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων από τον Ιούλιο του 2021 έως τον Φεβρουάριο του 2024 και αποτέλεσε κεντρική φιγούρα στη μεταρρύθμιση των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων, προσαρμόζοντάς τις στα πρότυπα του ΝΑΤΟ και απομακρύνοντάς τις από τις στρατιωτικές δοξασίες της σοβιετικής εποχής.
Η θητεία του συνέπεσε με την κλιμάκωση της ρωσικής εισβολής το 2022 και ήταν κρίσιμη για την άμυνα της χώρας. Γνωστός για την προσαρμοστικότητα και τον ρεαλισμό του, εισήγαγε στρατηγικές που επέτρεπαν μεγαλύτερη αυτονομία στις μονάδες του μετώπου, επιτρέποντας ταχύτερες αντιδράσεις στις ρωσικές προχωρήσεις.
Η ηγεσία του Ζαλούζνι του απέδωσε το προσωνύμιο «Σιδερένιος Στρατηγός» στα δυτικά μέσα ενημέρωσης, υπογραμμίζοντας την ανθεκτικότητα και τη στρατηγική ευφυΐα της Ουκρανίας. Τον Μάρτιο του 2022, ο Ζελένσκι τον προήγαγε στον υψηλότερο στρατιωτικό βαθμό, αυτόν του στρατηγού. Παρά τις διαφορές με τον Ζελένσκι, ο Ζαλούζνι αναγνωρίστηκε με τον τίτλο του Ήρωα της Ουκρανίας για τη συνεισφορά του στον πόλεμο.
Μετά την αποχώρησή του από την στρατιωτική ηγεσία, το 2024, ο Ζαλούζνι διορίστηκε πρέσβης της Ουκρανίας στο Ηνωμένο Βασίλειο και μόνιμος αντιπρόσωπος της Ουκρανίας στον Διεθνή Οργανισμό Ναυτιλίας. Ο ρόλος του, σύμφωνα με την βρετανική εφημερίδα The Guardian, τον τοποθετεί στο επίκεντρο των ζωτικών δυτικών συμμαχιών της Ουκρανίας σε αυτή την κρίσιμη φάση του συνεχιζόμενου πολέμου.
Ο Πέτρο Ποροσένκο, πρώην πρόεδρος της Ουκρανίας (2014 – 2019), παραμένει σημαντικός «παίκτης», αλλά με περιορισμένη ακτινοβολία. Διαθέτει δίκτυα, εμπειρία και διεθνείς επαφές, αλλά φέρει και το βάρος του παρελθόντος. Οι κατηγορίες, οι κυρώσεις και οι πολιτικές συγκρούσεις των τελευταίων ετών τον καθιστούν περισσότερο παράγοντα αποσταθεροποίησης παρά καθαρό διεκδικητή εξουσίας. Ωστόσο, σε μια πολωμένη εκλογική ατμόσφαιρα, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πόλος συσπείρωσης αντι-Ζελένσκι δυνάμεων.
Υπάρχουν και οι δευτερεύοντες παράγοντες, που όμως κανένας δεν παίρνει όρκο για τον ρόλο που θα επιλέξουν ή θα κληθούν να παίξουν σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Η Γιούλια Τιμοσένκο (πρώην πρωθυπουργός της Ουκρανίας), ο Βιτάλι Κλίτσκο, περιφερειακοί παράγοντες, νέες φιγούρες που θα επιχειρούσαν να εκφράσουν κοινωνική κόπωση ή αγανάκτηση. Σε κανονικές εκλογές, θα έκοβαν ποσοστά. Σε εκλογές εν μέσω πολέμου, θα μπορούσαν να διαμορφώσουν το πλαίσιο του δεύτερου γύρου ή να επιβάλουν θεματικές ατζέντες, κυρίως γύρω από το κόστος του πολέμου και τα όρια της αντοχής.
Η πραγματική πολιτική απειλή για τον Ζελένσκι δεν είναι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Είναι το ενδεχόμενο η κάλπη να μετατραπεί σε ψήφο για την ίδια του τη στρατηγική: συνέχιση του πολέμου μέχρι τέλους ή αποδοχή μιας δύσκολης ειρηνευτικής διευθέτησης. Και αυτό το δίλημμα διαπερνά κάθε πιθανή υποψηφιότητα.
Τα σενάρια
Αν υποθέσουμε ότι τα θεσμικά εμπόδια ξεπερνιούνται -μέσω άρσης ή αναστολής του στρατιωτικού νόμου, μέσω εκεχειρίας ή μέσω ειδικού νομικού πλαισίου-, τότε ανοίγεται ένα φάσμα σεναρίων.
1/ Το πιο καθαρό είναι οι πλήρεις εκλογές μετά από ουσιαστική σταθεροποίηση. Θα παρείχαν νέα νομιμοποίηση, αλλά θα απαιτούσαν τεράστια οργανωτική προσπάθεια: ψήφο στρατιωτικών στο μέτωπο, εκατομμύρια πρόσφυγες στο εξωτερικό, εσωτερικά εκτοπισμένους, περιοχές κοντά στη γραμμή πυρός. Κάθε αδυναμία θα τροφοδοτούσε αμφισβήτηση.
2/ Υπάρχει το σενάριο ειδικής εκλογικής διαδικασίας υπό συνεχιζόμενη απειλή. Αυτό θα έδινε πολιτικό άλλοθι, αλλά όχι απαραίτητα κοινωνική αποδοχή. Θα χαρακτηρίζονταν εύκολα «εκλογές υπό πίεση» και θα αποτελούσαν πεδίο εκμετάλλευσης για κάθε μορφής προπαγάνδα.
3/ Το πιο ρεαλιστικό πολιτικά είναι οι εκλογές μετά από εκεχειρία με διεθνείς εγγυήσεις. Εκεί, η κάλπη θα λειτουργούσε ως εργαλείο επανανομιμοποίησης και όχι ως καταλύτης κρίσης. Ομως ακόμη και σε αυτό το σενάριο, το ερώτημα των εδαφών δεν εξαφανίζεται. Επίσης, κανένας δεν εμφανίζεται σήμερα έτοιμος -δεδομένα όχι οι ΗΠΑ- να δώσει εγγυήσεις ασφαλείας για το διάστημα που απαιτείται προκειμένου να «τρέξουν» όχι μόνο οι πολιτικές θεσμικές διαδικασίες, αλλά και τα απτά που είναι απαιτητό να γίνουν ώστε η διαδικασία να είναι ουσιαστική και όχι προπέτασμα καπνού.
Το δημοψήφισμα
Το τελευταίο διάστημα και πριν τις νέες πιέσεις Τραμπ για εκλογές, ακούγεται όλο και πιο έντονα και από πολλούς τόσο με θεσμικό ρόλο εντός της Ουκρανίας αλλά και στη Δύση το σενάριο η εκλογική διαδικασία να συνοδεύεται από δημοψήφισμα για ειρηνευτική συμφωνία και πιθανή εκχώρηση ή αναγνώριση απώλειας εδαφών.
Πολιτικά, αυτή η επιλογή παρουσιάζεται ως ύστατη δημοκρατική πράξη – η μεταφορά της ευθύνης στον λαό. Στην πράξη, όμως, είναι μια διαδικασία υψηλού κινδύνου. Ενα τέτοιο δημοψήφισμα θα λειτουργούσε ταυτόχρονα ως ασπίδα και ως παγίδα για τον Ζελένσκι. Ασπίδα, γιατί θα μπορούσε να πει ότι δεν αποφασίζει μόνος του. Παγίδα, γιατί οποιοδήποτε αποτέλεσμα θα άφηνε βαθιά τραύματα. Ενα «ναι» σε παραχώρηση εδαφών θα ερμηνευόταν από πολλούς ως εθνική ήττα. Ενα «όχι» θα δυσκόλευε δραματικά κάθε ειρηνευτική διαπραγμάτευση και θα αύξανε την πίεση από συμμάχους.
Σε κάθε περίπτωση και αν αφήσουν κατά μέρος το όποιο προσωπικό ή πολιτικό κόστος για τον πρόεδρο της Ουκρανίας, είναι μία διαδικασία που θα ξεθάψει τις -όχι και τόσο βαθιά θαμμένες- μνήμες εμφύλιου διχασμού. Ενός διχασμού που θα έχει υπερσυγκέντρωση εξελιγμένων οπλικών συστημάτων σε κάποια χέρια και δυτικών κεφαλαίων σε κάποια άλλα… μείγμα εξόχως εύφλεκτο και άκρως επικίνδυνο…
Για τη Μόσχα, ένα τέτοιο σενάριο είναι ιδανικό πεδίο παρέμβασης. Οχι απαραίτητα για να κερδίσει το αποτέλεσμα, αλλά για να υπονομεύσει τη διαδικασία. Κυβερνοεπιθέσεις, παραπληροφόρηση, αμφισβήτηση της νομιμότητας, εργαλειοποίηση κάθε κοινωνικής ρωγμής. Το δημοψήφισμα δεν θα ήταν απλώς πολιτική πράξη. Θα ήταν επιχειρησιακό πεδίο.
Οι επιπτώσεις
Για την Ουκρανία, οι εκλογές θα είναι είτε βήμα κανονικοποίησης είτε επιταχυντής κρίσης. Αν πετύχουν, θα επαναφέρουν τη χώρα σε τροχιά θεσμικής κανονικότητας. Αν αποτύχουν, θα ενισχύσουν το αφήγημα της εσωτερικής αποσταθεροποίησης.
Για τις ΗΠΑ, η εκλογική διαδικασία στο Κίεβο είναι διπλό εργαλείο. Από τη μία, απόδειξη ότι η Ουκρανία παραμένει δημοκρατική. Από την άλλη, μέσο πίεσης για πολιτική λύση. Το όριο είναι λεπτό. Αν η πίεση γίνει αντιληπτή ως εκβιασμός, θα αποδυναμώσει τον ίδιο τον σύμμαχο που υποτίθεται ότι στηρίζει. Η Ευρώπη βλέπει τις εκλογές ως δοκιμασία θεσμικής ωριμότητας. Θέλει σταθερότητα, προβλεψιμότητα και πορεία ένταξης. Φοβάται, όμως, μια διαδικασία που θα γεννήσει κυβέρνηση είτε υπερβολικά σκληρή είτε υπερβολικά συμβιβαστική, με άμεσες συνέπειες για την ευρωπαϊκή ασφάλεια.
Η Ρωσία, τέλος, δεν ενδιαφέρεται τόσο για το ποιος θα κερδίσει -όσο κι αν πλήττει διαρκώς τον Ζελένσκι-, όσο για το αν η Ουκρανία θα βγει πιο διχασμένη. Οι εκλογές είναι για τη Μόσχα ένα ακόμη εργαλείο πολέμου – όχι ειρήνης.
Η κάλπη, 4ο μέτωπο
Οι εκλογές στην Ουκρανία δεν είναι απλώς ζήτημα χρονοδιαγράμματος. Είναι ζήτημα στρατηγικής. Νομικά, το κράτος έχει χτίσει μηχανισμούς αυτοπροστασίας. Πολιτικά, όμως, η πίεση αυξάνεται.
Αν και όταν στηθούν κάλπες, δεν θα κρίνουν μόνο πρόσωπα. Θα κρίνουν την ίδια την εξέλιξη όχι απλά του πολέμου και τα όρια του συμβιβασμού, αλλά και τη μορφή της επόμενης Ουκρανίας. Και αν συνδυαστούν με δημοψήφισμα για σύνορα, τότε η κάλπη δεν θα είναι απλώς δημοκρατική διαδικασία. Θα είναι ιστορική τομή, με συνέπειες που θα ξεπερνούν κατά πολύ τα σύνορα της χώρας.
