του Γεωργίου – Χρυσοβαλάντη Πατανά, θεολόγου
Ιστορική Επισκόπηση του Πόντου έως τις Σφαγές των Ποντίων
Ο Πόντος, περιοχή της νότιας ακτής του Εύξεινου Πόντου (Μαύρης Θάλασσας), κατοικείται από τα πανάρχαια χρόνια από διάφορους λαούς, όπως οι Κόχλοι και οι Λαζοί. Η μυθολογία, με την αποστολή του Ιάσονα και των Αργοναυτών, την τιμωρία του Προμηθέα στον Καύκασο, τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα και τις δοκιμασίες του Ορέστη, τοποθετεί τον Πόντο στο φαντασιακό της αρχαιοελληνικής ταυτότητας, προετοιμάζοντας το έδαφος για τον ελληνογενή εποικισμό.
Μετά τον αποικισμό από τη Μίλητο, η οποία ίδρυσε τη Σινώπη – σημαντικό λιμάνι και βάση εμπορικής εξάπλωσης – ιδρύθηκαν και άλλες αποικίες όπως η Τραπεζούντα, η Κρώμνη, το Πτέρυον και η Κύτωρος, αρχίζοντας από το 756 π.Χ. Έκτοτε, ο ελληνισμός ρίζωσε βαθιά στον Πόντο, δημιουργώντας έναν διαχρονικό πολιτισμό με γλώσσα την ελληνική και θρησκεία τα Ολύμπια δόγματα.
Στα επόμενα χρόνια, η περιοχή εντάχθηκε στο περσικό κράτος, αλλά απελευθερώθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο. Στην ελληνιστική περίοδο, ο σατράπης Μιθριδάτης Α΄ ίδρυσε ένα ελληνοπερσικό βασίλειο με επίκεντρο την Αμάσεια και αργότερα την πρωτεύουσα Σινώπη, καθιερώνοντας την ελληνική ως επίσημη γλώσσα και την ελληνική θρησκεία. Ο πιο γνωστός ηγεμόνας του Πόντου ήταν ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ ο Ευπάτωρ, ο οποίος συγκρούστηκε με τη Ρώμη σε τέσσερις πολέμους. Παρά τις αρχικές του επιτυχίες, υποτάχθηκε οριστικά το 63 π.Χ.
Μετά τη διάσπαση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (395 μ.Χ.), ο Πόντος περιήλθε στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο). Η περιοχή παρήγαγε αυτοκράτορες, στρατηγούς και αγίους, και συνέχισε να ακμάζει ελληνιστικά. Η Ρωμαική αυτοκρατορία, εξελληνιζόταν σταδιακά και ο Πόντος αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του.
Το 1071, με τη μάχη του Μαντζικέρτ και την ήττα του ρωμαικού στρατού από τους Σελτζούκους Τούρκους, ξεκινά η βαθμιαία τουρκική διείσδυση στη Μικρά Ασία. Η πρώτη μεγάλη καταστροφή ήρθε με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204), γεγονός που οδήγησε στην ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204–1461), με έμβλημα τον μονοκέφαλο αετό που κοιτά προς την Πόλη.
Παρά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Παλαιολόγους (1261), η Τραπεζούντα παρέμεινε ανεξάρτητη ως εστία ποντιακού ελληνισμού. Η αυτοκρατορία αυτή έπεσε το 1461 από τον Μωάμεθ τον Πορθητή. Ο τελευταίος αυτοκράτορας, Δαυίδ Κομνηνός, εκτελέστηκε επειδή αρνήθηκε να εξισλαμιστεί, σηματοδοτώντας το τέλος της πολιτικής ανεξαρτησίας του Πόντου.
Ο Πόντος υπό Οθωμανική κυριαρχία
Με την οθωμανική κατάκτηση, ξεκίνησε μακρά περίοδος καταπίεσης: εξισλαμισμοί, καταναγκαστικοί φόροι, καταστροφή ναών και περιορισμοί στην παιδεία. Παρ’ όλα αυτά, ο ποντιακός ελληνισμός επέζησε.
Η κατάσταση βελτιώθηκε προσωρινά με τα Τανζιμάτ και το Χάττι Χουμαγιούν (μεταρρυθμίσεις 1839–1856), που αναγνώρισαν περιορισμένα δικαιώματα στους μη μουσουλμάνους. Στα τέλη του 19ου αιώνα, με πρωτοβουλίες όπως του Χαρίλαου Τρικούπη, αναζωπυρώνεται η πολιτισμική και οικονομική δραστηριότητα στον Πόντο:
- Επανασύνδεση με την Αθήνα (1887),
- Ίδρυση προξενείου,
- Διείσδυση της Τράπεζας της Ελλάδος,
- Έντονη εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση.
Προς τον αφανισμό – Αντίσταση και Σφαγές
Η εθνική και πνευματική αναγέννηση των Ποντίων προκάλεσε την εχθρότητα των Τούρκων εθνικιστών. Ακολούθησαν:
- Μαζικές διώξεις,
- Υποχρεωτική στράτευση σε τάγματα εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού), όπου οι Χριστιανοί πέθαιναν από πείνα, κακουχίες και βασανιστήρια,
- Πυρπολήσεις χωριών και εκκλησιών,
- Βιασμοί και βίαιοι εξισλαμισμοί.
Μέσα σε αυτό το κλίμα τρόμου γεννήθηκαν τα αντάρτικα σώματα των Ποντίων, που στόχευαν στην προστασία των πληθυσμών και την ίδρυση ανεξάρτητου Ποντιακού κράτους. Επιφανείς Πόντιοι, όπως ο Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης, πρωτοστάτησαν στην οργάνωση και διεθνή προβολή του ζητήματος. Το 1917, σε συνέδριο στη Μασσαλία, εξελέγη πρόεδρος του Κεντρικού Ποντιακού Συμβουλίου.
Την ίδια περίοδο, η άνοδος των μπολσεβίκων και η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (1918) έφεραν οπισθοχώρηση: ο Λένιν παραχώρησε εκ νέου εδάφη στον Πόντο στους Νεότουρκους, καταδικάζοντας έμμεσα τους Χριστιανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας.
Ακολούθησε το σχέδιο εξόντωσης των Ποντίων:
- Μαζικές σφαγές, εκτελέσεις και εκτοπισμοί,
- Βίαιες πορείες θανάτου προς το εσωτερικό της Ανατολίας,
- Στρατιωτικές επιχειρήσεις εξολόθρευσης χωριών.
Από το 1914 έως το 1923, εκτιμάται ότι 353.000 Πόντιοι Έλληνες δολοφονήθηκαν, γεγονός που σήμερα αναγνωρίζεται ως Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού.
Η δράση του Κωνσταντίνου Κωνσταντινίδη και το όραμα για Ποντιοαρμενικό Κράτος
Ο Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης, Πόντιος επιχειρηματίας και πολιτικός, με καταγωγή από την Τραπεζούντα, υπήρξε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του ποντιακού εθνικού κινήματος. Από τα τέλη του 19ου αιώνα ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα υπέρ των δικαιωμάτων του Ποντιακού Ελληνισμού, τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και στο εξωτερικό.
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917), την αποχώρηση της Ρωσίας από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (1918), τα γεωπολιτικά δεδομένα στην περιοχή άλλαξαν δραματικά. Ο Κωνσταντινίδης, διαβλέποντας τον κίνδυνο εξόντωσης των Χριστιανικών πληθυσμών του Πόντου, ξεκίνησε διεθνή εκστρατεία για την ίδρυση ανεξάρτητου Ποντιακού Κράτους, με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα.
Η ιδέα για Ποντιοαρμενικό Ομόσπονδο Κράτος
Καθώς η δημιουργία καθαρά ποντιακού κράτους φαινόταν δύσκολη λόγω των διεθνών συσχετισμών, προτάθηκε ένα Ποντιοαρμενικό Ομόσπονδο Κράτος, που θα ένωνε:
- Τον Πόντο (ελληνικός πληθυσμός),
- Την Αρμενία (αρμενικός πληθυσμός),
- Και ίσως πληθυσμούς Ασσυρίων και άλλων Χριστιανών της περιοχής.
Αυτό το σχέδιο προωθήθηκε κυρίως το 1919–1920, με πρωτοβουλίες σε συνέδρια στη Μασσαλία, στο Παρίσι και αργότερα στη Λωζάννη, ενώ ο Κωνσταντινίδης εξελέγη πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου του Πόντου. Παρά τις διπλωματικές πιέσεις και τη στήριξη της Διασποράς, η ιδέα δεν έγινε πράξη λόγω:
- της έλλειψης υποστήριξης από τις Μεγάλες Δυνάμεις,
- της δυναμικής ανόδου του τουρκικού εθνικισμού υπό τον Μουσταφά Κεμάλ,
- και της στρατιωτικής ήττας της Ελλάδας στη Μικρά Ασία το 1922.
Το 1923, με τη Συνθήκη της Λωζάννης, οριστικοποιήθηκε η ανταλλαγή πληθυσμών και το όνειρο ανεξαρτησίας του Πόντου έσβησε, αν και παρέμεινε ζωντανό ως εθνική και ιστορική μνήμη.
Η Προσφυγιά και η Επανένταξη (1924–1950)
Το 1924 ολοκληρώθηκε η αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οι Πόντιοι, ξεριζωμένοι από τις πατρογονικές τους εστίες, έφτασαν στην Ελλάδα κατά κύματα.
Βρέθηκαν αντιμέτωποι με:
- συνθήκες φτώχειας και εξαθλίωσης,
- αδιαφορία ή και εχθρότητα από μέρους ντόπιων πληθυσμών,
- προσπάθεια ενσωμάτωσης σε νέες πατρίδες (κυρίως στη Μακεδονία, Θράκη και Αττική).
Ωστόσο, η εργατικότητα, η προσήλωση στην πίστη, την παιδεία και την οικογένεια, οδήγησαν σταδιακά σε εντυπωσιακή κοινωνική και οικονομική άνοδο.
Από το 1950 μέχρι σήμερα (2025)
Πολιτισμός και μνήμη:
- Ιδρύθηκαν εκατοντάδες ποντιακοί σύλλογοι ανά την Ελλάδα και στο εξωτερικό.
- Διασώθηκαν και αναδείχθηκαν η ποντιακή διάλεκτος, οι χοροί (όπως ο σέρρα), η λυρα και η μικρασιατική μουσική παράδοση.
- Πραγματοποιούνται ετήσιες εκδηλώσεις μνήμης για τη Γενοκτονία (19 Μαΐου), με αποκορύφωμα την επίσημη αναγνώρισή της από τη Βουλή των Ελλήνων το 1994.
Διεθνής αναγνώριση:
- Η Γενοκτονία των Ποντίων έχει αναγνωριστεί μέχρι σήμερα από χώρες όπως η Αρμενία, η Κύπρος, η Σουηδία, οι ΗΠΑ (μερικά πολιτειακά κοινοβούλια), η Ολλανδία, κ.ά.
- Συνεχίζονται οι προσπάθειες για διεθνή αναγνώριση στον ΟΗΕ και την Ε.Ε.
Πολιτική και εκπαίδευση:
- Διδάσκεται σε σχολεία και πανεπιστήμια,
- Το Ποντιακό Ζήτημα αναδεικνύεται σε εκθέσεις, ντοκιμαντέρ και επιστημονικά συνέδρια,
- Το Ποντιακό στοιχείο έχει ισχυρή παρουσία στην ελληνική πολιτική, τον πολιτισμό και τη δημόσια ζωή.
