Με τον υπέροχο τίτλο «Από την εκρίζωση της Μικράς Ασίας στο ρίζωμα της Πάτρας» ο Νίκος Γ. Αθανασίου κυκλοφόρησε στην Πάτρα ένα ξεχωριστό από κάθε άποψη βιβλίο με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή. Και ξεχωρίζει για πολλούς λόγους αφού ο συγγραφέας αφενός μεν φωτίζει τα ιστορούμενα ως σύνθετα γεγονότα περιγράφοντάς τα μάλιστα «καθ’ έκαστον», (όπως θα ήθελε ο Αριστοτέλης) αφετέρου δε ενεργοποιεί και τον αναγνώστη να συλλάβει στοχαστικά το «καθόλου» (επίσης Αριστοτελικό)αλλά και το υπέρλογο του ιστορικού γίγνεσθαι.
Ο Νίκος Αθανασίου δεν φιλοδοξεί να μας παρουσιάσει τη δομή του ιστορικού σύμπαντος του προσφυγικού ζητήματος, αλλά να κάνει μια τομή μέσα στην εξέλιξή του – και ιδιαίτερα στο τμήμα που σχετίζεται με την Πάτρα – προσδιορίζοντάς την μάλιστα με θαυμαστή πληρότητα. Δεν τον ενδιαφέρει η διατύπωση νόμων που θεωρητικά ρυθμίζουν την ροή των γεγονότων, γιατί επιζητεί την ανακάλυψη της ιστορικής αλήθειας, όχι ως ικανοποίηση περιέργειας, αλλά ως γνώσης – επίγνωσης της ιστορικής μνήμης και κατ’ επέκτασιν της συνειδησιακής ευθύνης του ανθρώπου απέναντι στην κοινωνία.
Αυτά είναι εμφανέστατα από την όλη δομή του βιβλίου και από το ύφος της αφήγησης του συγγραφέως: Ως προς τη δομή: ο Νίκος Αθανασίου μας παρέχει μια πλούσια βάση αντικειμενικών δεδομένων και για τα δυο ουσιαστικά μέρη της έρευνάς του, τον ξεριζωμό από τη Μ. Ασία και το ρίζωμα στην Πάτρα: αφηγήσεις ιστορικών, κείμενα της εποχής, επιστολές, έγγραφα, λογοτεχνικά κείμενα, βιωματικές μαρτυρίες, γραφήματα, εφημερίδες, φωτογραφίες και όλα με ονοματεπώνυμο ελληνικό ή ξένο. Η παράθεση όλων αυτών των στοιχείων κατοχυρώνει την εποπτεία του συγγραφέα προκειμένου να συνθέσει κατά το ανθρωπίνως δυνατόν την ιστορική τομή που επιχειρεί και να αφηγηθεί τη ζωή των προσφύγων από τον ξεριζωμό στο ρίζωμα.
Στην αφήγησή του μάλιστα αυτή αριστοτεχνικά συνδυάζει όλα τα απαραίτητα ιστορικά δεδομένα τόσο από τη γενικότερη ιστορία (π.χ. Συνθήκες Α’ Παγκοσμίου Πολέμου), όσο και από την μερικότερη του Ελληνοτουρκικού πολέμου και από την ιδιαίτερη των τοπικών γεγονότων στην Πάτρα. Και βέβαια, όλα όσα αναφέρει είναι απολύτως τεκμηριωμένα.
Πιο συγκεκριμένα ο αναγνώστης θα ενεργοποιηθεί από τις χαρακτηριστικές αναφορές του Νίκου Αθανασίου ώστε να φρεσκάρει την ιστορική μνήμη του για τις συνθήκες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τη ζωή και την παιδεία στη Σμύρνη, την εντυπωσιακή επιστολή του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου προς τον Ελ. Βενιζέλο, όπως και για τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν στην Πάτρα οι πρόσφυγες, τις αντιδράσεις τους για τη Συνθήκη της Λωζάνης και όλα αυτά βέβαια πλαισιωμένα με φωτογραφικό υλικό και τεκμηριωμένα με δημοσιεύματα και έγγραφα της εποχής. Η όλη πορεία του προσφυγικού μάλιστα στην Πάτρα περιγράφεται λεπτομερώς. Η στέγαση με τους πέντε συνοικισμούς αστικούς και αγροτικούς, η κοινωνική διαστρωμάτωση, η αλληλεγγύη των πατρινών, η εκπαίδευση, τα επαγγέλματα, ήθη έθιμα και γενικότερα η δραστηριότητα και η προσφορά των προσφύγων στην παραγωγική ζωή της πόλης μας. Ιδιαίτερη βέβαια, μνεία γίνεται για τις αθλητικές δραστηριότητές τους (Ολυμπιακός Πατρών) που έφτασαν μέχρι την και την Τουρκία (!) όπως και για τις θρησκευτικές. (ανέγερση ναού Αγίας Φωτεινής, π. Γερβάσιος Παρασκευόπουλος κτλ).
Θα διαβάσει πράγματι πολλά ο αναγνώστης του βιβλίου και οπωσδήποτε πέρα από το καλογραμμένο ιστορικό υλικό που θα γνωρίσει, θα νιώσει και συγκίνηση για τη ροή των γεγονότων και για τον χορό των μεταβολών στο μικρό εκείνο χρονικό διάστημα απ’ τον ξεριζωμό στο ρίζωμα, για το πέρασμα από τη μια εποχή στην άλλη με τα έλλογα και τα παράλογα που έζησαν οι πρόσφυγες. Και ο Νίκος Αθανασίου έχει το χάρισμα να τα αφηγηθεί όλα αυτά ως λογοτέχνης χωρίς να απομακρύνεται από την επιβαλλόμενη δεοντολογία του ιστορικού ερευνητή προς την πλευρά της μυθοπλασίας και του μυθιστορήματος. Και τούτο γιατί τον συγγραφέα τον ενδιαφέρει ο ίδιος ο συνάνθρωπός του, ο Έλληνας, οι πράξεις του, η μοίρα του όπως διαμορφώθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα σε μια τραγική καμπή της Ελληνικής Ιστορίας που μετά από εκατό χρόνια ακόμα πασχίζουμε να ανιχνεύσουμε αίτια, λάθη και προδοσίες. Και κατορθώνει ο Νίκος Αθανασίου να φέρνει τον αναγνώστη πολύ κοντά σε εκείνη την εποχή και να τον κάνει να συναισθάνεται θλίψεις, πάθη και χαρές δημιουργικότητας εκείνων των ανθρώπων, λες και πρόκειται για τη δική του μοίρα. Και τελικά να καταλάβει ότι πίσω από την τελειοποίηση των ηλεκτρονικοτεχνικών μέσων και την συνακόλουθη ομαδική ψυχολογική υποβολή, η απλή αφήγηση, ιστορικά τεκμηριωμένη, φωτίζει τον νου και εξανθρωπίζει τη διψασμένη ανθρώπινη ψυχή.
