Η έρευνα του World Resources Institute αλλά και η έκθεση της Deloitte απλώς επιβεβαιώνουν αυτό που οι επιστήμονες φωνάζουν με αυξανόμενη ένταση όσο περνούν τα χρόνια: η χώρα μας βρίσκεται στη 19η θέση παγκοσμίως ως προς τον κίνδυνο εμφάνισης λειψυδρίας καθώς αυξάνει διαρκώς τις ανάγκες της, ενώ μειώνονται τα διαθέσιμα αποθέματα σε νερό. Κάπως έτσι, το 49% των εδαφών της χώρας, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη δημοσιευμένη έκθεση στο «GeoHazards», κρίνεται από τους επιστήμονες ως ιδιαίτερα ευάλωτο στην ερημοποίηση λόγω και του ανθρωπογενούς παράγοντα.
Αυτό το τελευταίο είναι και το «κλειδί». Οσο επιταχύνεται με την ανθρώπινη παρέμβαση η κλιματική αλλαγή, με την ίδια και μεγαλύτερη ταχύτητα στερεύουν τα αποθέματα νερού. Η Ελλάδα είναι μια περίπλοκη περίπτωση, καθώς η ανατολική χώρα δέχεται όση βροχή δέχεται και η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (γνωστή για την ανομβρία της), ενώ η δυτική παίρνει όση και το Παρίσι περίπου (πόλη που είναι γνωστή για τα υψηλά επίπεδα βροχοπτώσεων). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι το πρόβλημα, το οποίο αφορά όλη τη Μεσόγειο, δεν πλήττει και την Ελλάδα με μεγάλη ένταση.
Ο τουρισμός θέλει νερό
Καθώς τα αποθέματα υδάτων, επιφανειακών και σε ταμιευτήρες, μειώνονται πέρα από τα επίπεδα του ανησυχητικού, σύμφωνα με την έκθεση που πραγματοποίησε η Deloitte για λογαριασμό της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με τη διαχείριση των υδάτων στη χώρα μας, η Ελλάδα κατέγραψε υπερδιπλασιασμό των απολήψεων νερού για ύδρευση την περίοδο 2001-2022.
Για την ακρίβεια, οι απολήψεις αυτές στην εικοσαετία αυξήθηκαν κατά 139%, αριθμός ο οποίος αποδίδεται κυρίως στην έντονη τουριστική δραστηριότητα, την άνοδο της κατά κεφαλήν κατανάλωσης και τις μεγάλες απώλειες στα δίκτυα διανομής, οι οποίες αγγίζουν το 50%. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο σε περιοχές με αυξημένες τουριστικές ροές, όπως οι Κυκλάδες, όπου η κατανάλωση αυξάνεται κατακόρυφα το καλοκαίρι ενώ οι διαθέσιμοι υδάτινοι πόροι είναι περιορισμένοι.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Μάλαγα, Λάζαρο Φλορίδο-Μπενίτεθ, στην Καταλονία οι τουρίστες καταναλώνουν κατά μέσο όρο 163 λίτρα νερού ημερησίως, ενώ σε πολυτελή ξενοδοχεία η κατανάλωση φτάνει τα 240 λίτρα, σε σύγκριση με τα 160 λίτρα που καταναλώνει ένας κάτοικος της Βαρκελώνης. Αντίστοιχα, στο νησί της Σίφνου οι τουρίστες καταναλώνουν 2 έως 3 φορές περισσότερο νερό από τους ντόπιους, κυρίως λόγω συχνότερων ντους, πλυσίματος σεντονιών και πετσετών, καθώς και της χρήσης πισινών.
Το ερώτημα λοιπόν που θέτουν οι δήμαρχοι νησιών όπως η Σίφνος, η Πάρος, η Νάξος κ.ά. είναι γιατί οι τουριστικές επιχειρήσεις των νησιών τους αλλά και όσοι παραθερίζουν εκεί θα πρέπει να επιβαρύνουν σε τέτοιο βαθμό τις περιορισμένες υδάτινες πηγές του νησιού. Γιατί, για παράδειγμα, θα πρέπει όλα τα σπίτια και τα ξενοδοχεία να διαθέτουν πισίνες ενώ είναι πολύ κοντά η θάλασσα; Είναι αλήθεια απαραίτητες οι πισίνες στα νησιά με τις πανέμορφες παραλίες; Ή γιατί θα πρέπει κανείς σε ένα οικόπεδο 4 στρεμμάτων στο νησί να χτίζει 200 τ.μ. και να φτιάχνει έναν υδρόφιλο κήπο 3,5 στρεμμάτων;
Σύμφωνα με τις μελέτες της Deloitte και της WRI, η Ελλάδα ξοδεύει τον μεγαλύτερο όγκο νερού ανά εκτάριο αρδευόμενης γης στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ξεπερνώντας κατά πολύ άλλες μεσογειακές χώρες με παρόμοια κλιματικά χαρακτηριστικά. Εδώ, οι επιστήμονες παρατηρούν να συμβαίνει ένα παράδοξο: οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις βαίνουν μειούμενες τα τελευταία χρόνια, όμως το ίδιο διάστημα οι απολήψεις νερού για άρδευση αυξάνονται ή παραμένουν υψηλές. Αυτό αποδίδεται στις αυξημένες θερμοκρασίες που επικρατούν, προκαλώντας μεγαλύτερες ανάγκες σε νερό ανά καλλιέργεια και στα παλιά δίκτυα άρδευσης, που συχνά ξεπερνούν τα 20 χρόνια ζωής και παρουσιάζουν σοβαρές απώλειες νερού και χαμηλή αποδοτικότητα.
Ενα άλλο ζήτημα είναι η καλλιέργεια ποικιλιών με υψηλές απαιτήσεις σε νερό (όπως το βαμβάκι, το καλαμπόκι και τα κηπευτικά, που αποτελούν ιδιαίτερα υδροβόρες καλλιέργειες και εντείνουν τις πιέσεις στους υδατικούς πόρους ειδικά στις περιοχές με ξηροθερμικό κλίμα) και πολιτικές στήριξης του αγροτικού τομέα που ενδέχεται να αυξήσουν τις αρδευόμενες εκτάσεις ενισχύοντας περαιτέρω την πίεση στους υδάτινους πόρους.
Σαχάρα η Ελλάδα
Η Ελλάδα λοιπόν αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια μια εντεινόμενη κρίση λειψυδρίας, αποτέλεσμα όχι μόνο της κακής διαχείρισης των υδάτινων πόρων, αλλά και της επιταχυνόμενης κλιματικής αλλαγής. Οι επιστημονικές προβλέψεις και τα τελευταία δεδομένα αποτυπώνουν μια ανησυχητική πραγματικότητα: λιγότερες βροχοπτώσεις, μεγαλύτερη διάρκεια ξηρασίας και αύξηση της θερμοκρασίας οδηγούν σε εξάντληση φυσικών αποθεμάτων νερού.
Η διάβρωση του εδάφους στην Ελλάδα είναι περίπου τέσσερις τόνοι ανά εκτάριο ετησίως, διπλάσια από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, γεγονός που επιταχύνει την υποβάθμιση των εδαφών. Οι βροχοπτώσεις στην Ελλάδα έχουν μειωθεί κατά 10%-20% τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα στη νότια χώρα και τα νησιά. Παράλληλα, η μέση θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά περίπου 1,5°C από τα μέσα του 20ού αιώνα, γεγονός που επιταχύνει την εξάτμιση από τα εδάφη και τις λιμνοδεξαμενές, μειώνοντας ακόμη περισσότερο τη διαθεσιμότητα νερού.
Η κλιματική αλλαγή επιδρά αρνητικά και στους υπόγειους υδροφορείς. Η υπεράντληση, ιδιαίτερα για αρδευτικούς σκοπούς, σε συνδυασμό με την εισροή θαλασσινού νερού στις παράκτιες περιοχές οδηγεί σε υφαλμύρωση και καταστροφή πολύτιμων αποθεμάτων γλυκού νερού. Περιοχές όπως η Κρήτη, η Θεσσαλία, η Πελοπόννησος και τα νησιά του Αιγαίου βρίσκονται ήδη σε καθεστώς υδατικής πίεσης, με τους τοπικούς φορείς να καταφεύγουν σε λύσεις ανάγκης όπως η αφαλάτωση ή η μεταφορά νερού με υδροφόρες.
Η πιο πρόσφατη -δημοσιευμένη πέρυσι στο περιοδικό «GeoHazards»- έκθεση για την ερημοποίηση στην Ελλάδα αξιολόγησε την ευπάθεια της χώρας στην ερημοποίηση χρησιμοποιώντας τον Δείκτη Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών (ESAI). Η μελέτη αυτή ανέδειξε ότι περίπου το 30% της ελληνικής επικράτειας βρίσκεται ήδη σε κατάσταση υποβάθμισης, ενώ επιπλέον 49% θεωρείται ευάλωτο στην ερημοποίηση.
Η έκθεση συμπεραίνει ότι η ερημοποίηση δεν οφείλεται μόνο σε φυσικούς παράγοντες, αλλά ενισχύεται από ανθρώπινες δραστηριότητες όπως η εντατική γεωργία, η υπεράντληση υδάτινων πόρων, η αποδάσωση και η κακή διαχείριση των εδαφών. Στις περιοχές με τον υψηλότερο κίνδυνο περιλαμβάνονται η Κρήτη, η Λέσβος, η Ανατολική Στερεά Ελλάδα, η Πελοπόννησος, καθώς και τμήματα της Θεσσαλίας και της Θράκης.
Οι διαρροές
Την ώρα που η Ελλάδα αντιμετωπίζει αυξανόμενες προκλήσεις στον τομέα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων, ένα από τα πιο σοβαρά -αλλά λιγότερο προβεβλημένα- προβλήματα είναι οι απώλειες νερού στα δίκτυα διανομής. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, σε πολλές περιοχές της χώρας μέχρι και το 50% του πόσιμου νερού δεν φτάνει ποτέ στους τελικούς χρήστες, χάνοντας τον δρόμο του λόγω διαρροών, αστοχιών και παλαιότητας των υποδομών.
Οι απώλειες στα δίκτυα δεν αποτελούν πρόβλημα μόνο των απομονωμένων ορεινών χωριών ή των υποβαθμισμένων αστικών περιοχών. Ακόμα και σε μεγάλες πόλεις ή τουριστικές περιοχές, όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Ρόδος και η Κέρκυρα, οι απώλειες κυμαίνονται από 30% έως και 45%, με ορισμένους μικρούς δήμους να αγγίζουν ακόμα υψηλότερα ποσοστά. Στην Αττική, η ΕΥΔΑΠ αναφέρει ότι περίπου το 15% του νερού χάνεται λόγω διαρροών, με στόχο τη μείωση αυτού του ποσοστού στο 8%-9% έως το 2029.
Τα περισσότερα δίκτυα ύδρευσης στην Ελλάδα κατασκευάστηκαν τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 χωρίς τις προβλέψεις για τις σύγχρονες απαιτήσεις. Ο συνδυασμός παλαιωμένων σωλήνων, χαλαρής επιτήρησης και περιορισμένων επενδύσεων στην προληπτική συντήρηση έχει οδηγήσει σε ένα σύστημα με σημαντικές απώλειες και συνεχείς βλάβες. Το δίκτυο αυτό φτάνει τα 7.000 χλμ. και χρήζει άμεσης αντικατάστασης.
Τα υδροηλεκτρικά
Καθώς οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επιδεινώνουν δραματικά την κατάσταση τόσο από την πλευρά της προσφοράς όσο και της ζήτησης, η Ελλάδα κατατάσσεται στη 19η θέση παγκοσμίως ως προς τον κίνδυνο εμφάνισης λειψυδρίας, καθώς η μείωση των βροχοπτώσεων και η αυξημένη κατανάλωση νερού για άρδευση και γενικές χρήσεις αποτελούν τους κύριους παράγοντες του προβλήματος, όπως προκύπτει από μελέτη του World Resources Institute και έκθεση της Deloitte (η οποία πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό της ελληνικής κυβέρνησης και υπογραμμίζει τις σοβαρές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα σε σχέση με την επάρκεια των υδάτινων πόρων) για τη διαχείριση των υδάτων στην Ελλάδα.
Η έκθεση διαπιστώνει ότι η χώρα μας κατέγραψε υπερδιπλασιασμό των απολήψεων νερού για ύδρευση (+139%) την περίοδο 2001-2022. Η αύξηση αυτή αποδίδεται κυρίως στην έντονη τουριστική δραστηριότητα, την άνοδο της κατά κεφαλήν κατανάλωσης και τις μεγάλες απώλειες στα δίκτυα διανομής, οι οποίες αγγίζουν το 50%. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο σε περιοχές με αυξημένες τουριστικές ροές όπως οι Κυκλάδες, όπου η κατανάλωση αυξάνεται κατακόρυφα το καλοκαίρι, ενώ οι διαθέσιμοι υδάτινοι πόροι είναι περιορισμένοι. Σημαντική είναι, την ίδια ώρα, και η μείωση στη διαθεσιμότητα επιφανειακών υδάτων. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η άντληση υπόγειων υδάτων αυξήθηκε κατά 80% μεταξύ 2000 και 2022, φτάνοντας τα 6.221 εκατ. κυβικά μέτρα ετησίως, ενώ η χρήση επιφανειακών υδάτων μειώθηκε κατά 40% την ίδια περίοδο. Αυτή η ανισορροπία προκαλεί έντονη πίεση στα υπόγεια υδατικά αποθέματα και αυξάνει τον κίνδυνο υφαλμύρισης των υδάτων, ειδικά σε περιοχές με εντατική γεωτρητική δραστηριότητα.
Η κατάσταση επιδεινώνεται από τη μείωση των αποθεμάτων νερού στους ταμιευτήρες των υδροηλεκτρικών της ΔΕΗ, οι οποίοι χρησιμοποιούνται τόσο για την παραγωγή ενέργειας όσο και για άρδευση. Παρά τις αυξημένες βροχοπτώσεις των τελευταίων μηνών, τα αποθέματα παραμένουν σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα, γεγονός που απειλεί τόσο την επάρκεια νερού όσο και το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας.
Οι λύσεις για τα νησιά
Μπροστά στο πρόβλημα να μετατραπεί σχεδόν η μισή χώρα σε… Σαχάρα και να αντιμετωπίσει τον εφιάλτη της έλλειψης νερού, η κυβέρνηση αναζητά λύσεις. Υπάρχουν σχέδια για έκτακτες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα η μεταφορά νερού από τον Αχελώο με τάνκερ στην Αθήνα για να αντιμετωπιστεί κύμα λειψυδρίας, όμως για τις πιο ευαίσθητες περιοχές αναζητούνται πιο μόνιμες λύσεις. Για τα νησιά, η δημιουργία μονάδων αφαλάτωσης και η υιοθέτηση στρατηγικών διαχείρισης των υδάτων μοιάζει μονόδρομος.
Η κυβέρνηση με τα συναρμόδια υπουργεία έχει δρομολογήσει σειρά μέτρων και παρεμβάσεων με στόχο την ενίσχυση της υδατικής επάρκειας και την αντιμετώπιση της λειψυδρίας στα νησιά, με πιο πρόσφατη την αποδέσμευση 3,5 εκατ. ευρώ, σε 33 παρεμβάσεις σε 21 νησιωτικές Περιφερειακές Ενότητες. Την ίδια ώρα, «τρέχει» η εξειδίκευση πρόσθετων έργων σε νησιά με διαπιστωμένες και καταγεγραμμένες ανάγκες και συγκεκριμένα στα νησιά: Γαύδος, Κρήτη, Οινούσσες, Πάτμος, Ιος, Ψαρά, Κέρκυρα, Διαπόντια Νησιά, Λέρος, Αμοργός, Ανάφη, Νίσυρος, Ηρακλειά, Σχοινούσα, Κύθνος, Αστυπάλαια, Νάξος, Αγιος Ευστράτιος, Λέσβος, Λειψοί και Τήνος.
Αυτές οι χρηματοδοτήσεις έρχονται σε συνέχεια στοχευμένων παρεμβάσεων που αφορούν επιπλέον 13 νησιά με αντίστοιχα ζητήματα λειψυδρίας, με βασικό πυλώνα του σχεδιασμού να είναι η δημιουργία ή η αναβάθμιση μονάδων αφαλάτωσης. Προωθούνται επίσης προγράμματα για τη μείωση των διαρροών στα εσωτερικά δίκτυα ύδρευσης των νησιών μέσα από εκσυγχρονισμό των σωληνώσεων, εγκατάσταση «έξυπνων» μετρητών και αυτοματοποιημένων συστημάτων ελέγχου με στόχο την εξοικονόμηση πολύτιμων ποσοτήτων νερού και τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των δικτύων.
Στο πλαίσιο του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων και με τη συνδρομή του Ταμείου Ανάκαμψης έχουν ενταχθεί πάνω από 80 έργα που σχετίζονται με την ενίσχυση της υδατικής ασφάλειας στα νησιά. Τα έργα αυτά περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, μικρά φράγματα, δεξαμενές αποθήκευσης, νέες γεωτρήσεις, αλλά και βελτιώσεις στην ενεργειακή αυτάρκεια των μονάδων άντλησης και αφαλάτωσης.
Φωτογραφία: EUROKINISSI
