Πάντα ξεκινάει με μια φράση σαν μυστικό. Σχεδόν ψιθυριστά, σαν να μιλάει περισσότερο στη φύση παρά στο κοινό του. Από τους πάγους της Ανταρκτικής μέχρι το βάθος του Αμαζονίου, η φωνή του σερ Ντέιβιντ Ατένμπορο δεν περιγράφει, αλλά εξηγεί. Μ’ έναν τρόπο που κανείς άλλος δεν έχει καταφέρει να κάνει τόσο καλά.
Το ντοκιμαντέρ με τίτλο Ocean, που έκανε πρεμιέρα τον Ιούνιο του 2025 στο BBC και ήδη μεταδίδεται παγκοσμίως μέσω πλατφορμών streaming, είναι ίσως το πιο λυρικό δημιούργημά του. Όχι τόσο για τις εικόνες (που, ας είμαστε ειλικρινείς, έχουν πια φτάσει στα όρια της τελειότητας), αλλά γιατί ο αφηγητής του είναι ένας 99χρονος που μιλά για το μέλλον, με την ηρεμία αυτού που έχει δει ήδη το παρελθόν να εξαφανίζεται. Καθόλου τυχαία δεν ήταν η αναφορά του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στο συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ, αλλά και ονομαστικά στον Βρετανό δημιουργό του, στο μήνυμά του που ανακοίνωσε τη δημιουργία δύο θαλάσσιων πάρκων σε Ιόνιο και Νότιο Αιγαίο. Ο Ατένμπορο έχει ξεφύγει από τα όρια του αφηγητή, του καλλιτέχνη. Είναι ένα σύμβολο, ένα τοπόσημο του παγκόσμιου φυσικού χώρου.
Γεννημένος το 1926 στο προάστιο Άϊσλγουορθ του Λονδίνου, γιος πανεπιστημιακού, μεγάλωσε στο περιθώριο της επιστήμης και της πειθαρχίας. Ο πατέρας του ήταν διευθυντής του University College του Λέστερ. Ο μεγαλύτερος αδελφός του Ρίτσαρντ έγινε ηθοποιός και μετά πασίγνωστος σκηνοθέτης. Ο μικρός Ντέιβιντ, όμως, δεν μαγεύτηκε ποτέ από τα φώτα της σκηνής. Από τη μητέρα του έμαθε την αγάπη για τα μικρά, τα ανεπαίσθητα: τα απολιθώματα, τα κοχύλια και τα έντομα. Ο μικρός Ντέιβιντ συνήθιζε να περιφέρεται στις εκτάσεις γύρω από το πανεπιστήμιο, μαζεύοντας απολιθώματα και ταξινομώντας πέτρες. Δεν είχε φιλοδοξίες για τηλεοπτική καριέρα.
Η μετάβασή του μπροστά από την κάμερα
Το ενδιαφέρον του ήταν η γεωλογία και η ζωολογία. Σπούδασε φυσικές επιστήμες στο Clare College του Κέιμπριτζ και υπηρέτησε για λίγο στο Βασιλικό Ναυτικό, πρόλαβε και δράση στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο! Στη συνέχεια, ξεκίνησε να εργάζεται στο BBC το 1952, αρχικά ως παραγωγός στο ραδιόφωνο και μετά στην τηλεόραση. O νεαρός παραγωγός βγήκε στο γυαλί σχεδόν κατά λάθος: ο παρουσιαστής της σειράς Zoo Quest αρρώστησε την τελευταία στιγμή και ο Ατένμπορο, επειδή απλώς ήξερε το υλικό, κλήθηκε να τον αντικαταστήσει. Η βαθιά, υπνωτιστική θα έλεγε κανείς, φωνή του, κέρδισε τους πάντες. Έτσι ξεκίνησε μια καριέρα που θα άλλαζε για πάντα τον τρόπο που ο κόσμος έβλεπε τη φύση.
Το Zoo Quest (1954–1963) υπήρξε το πρώτο πραγματικά δημοφιλές ντοκιμαντέρ φυσικής ιστορίας στη βρετανική τηλεόραση. Δεν ήταν όμως απλώς μια περιπέτεια στα δάση του Κονγκό ή στα νησιά της Ινδονησίας. Ήταν το πρώτο ντοκιμαντέρ που έβγαλε την κάμερα έξω από τον ζωολογικό κήπο και έβαλε τον θεατή στη μέση του φυσικού περιβάλλοντος. Μέσα σε λίγα χρόνια, ο Ατένμπορο είχε γίνει κάτι σπάνιο: ένα πρόσωπο απόλυτα αναγνωρίσιμο, αλλά χωρίς ίχνος διασημότητας. Παρουσίαζε χωρίς να πρωταγωνιστεί. Το ενδιαφέρον του ήταν το θέμα, όχι ο ίδιος.
Μια παραγωγή-σταθμός
Στη δεκαετία του ’70, και αφού είχε αποσυρθεί προσωρινά από την παρουσίαση για να αναλάβει ανώτερες διοικητικές θέσεις στο BBC, επανέρχεται με το Life on Earth (1979), μια σειρά που άλλαξε τα πάντα: αφηγηματικά, τεχνολογικά, αισθητικά. Ήταν η πρώτη φορά που η τηλεόραση παρουσίαζε τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου με οπτικό υλικό που έμοιαζε με επιστημονική φαντασία: από μικροοργανισμούς μέχρι γορίλες στα βουνά της Ρουάντας, όλα ενώνονταν σε μία αλυσίδα ζωής. Τη δεκαετία του ’80 και του ’90, ακολούθησαν σειρές όπως The Living Planet, The Trials of Life και Life in the Freezer, με αντίστοιχη επιτυχία.
Όμως εκεί που η φήμη του μετατράπηκε σε παγκόσμια αναφορά ήταν την τελευταία εικοσαετία. Την εποχή που οι καλλιτεχνικοί αστέρες της γενιάς του, ακόμα κι αυτοί που είχαν κότσια, απολάμβαναν τη συσσωρευμένη δόξα και τα πλούτη τους, ο Ατένμπορο διοχεύτευσε την απαράμιλλη ενεργητικότητά του με σειρές όπως Planet Earth (2006), Blue Planet II (2017), Seven Worlds, One Planet (2019).
Το βαθιά προσωπικό A Life on Our Planet, που κυκλοφόρησε εν μέσω πανδημίας το 2020, λειτούργησε σαν οικολογικό μανιφέστο και απολογισμός ταυτόχρονα. Σ’ εκείνο το ντοκιμαντέρ, για πρώτη φορά, ο Ατένμπορο έσπασε την αποστασιοποίηση που διατηρούσε επί δεκαετίες. Μίλησε για τον πλανήτη όχι ως φυσιοδίφης, αλλά ως μάρτυρας. Είχε δει την άνοδο του πλαστικού, την καταστροφή της βιόσφαιρας, την εξαφάνιση ειδών που ο ίδιος είχε κάποτε κινηματογραφήσει. Και είπε απλώς: «Το μέλλον είναι στα χέρια σας». Πολλοί θεώρησαν ότι αυτό ήταν και το ρέκβιεμ της τεράστιας, και σε διάρκεια και σε σημασία, τηλεοπτικής του καριέρας, αλλά ο Ατένμπορο δεν σταματά να εκπλήσσει.
Στο Ocean επιστρέφει στα αγαπημένα του στοιχεία: το νερό, την αργή αφήγηση, το βάθος. Δεν ταξιδεύει πια, αλλά συνεργάζεται στενά με νέους σκηνοθέτες και βιολόγους που εκπαιδεύτηκαν με τα βιβλία και τα ντοκιμαντέρ του. Η φωνή του, λιγότερο σταθερή πια, αλλά εξίσου καθαρή, θα έλεγε κανείς ότι συνομιλεί με τα φάλαινες, τους κοραλλιογενείς ύφαλους, τα ασπόνδυλα που φωσφορίζουν στο σκοτάδι. Μιλά σαν παλιός φίλος που επιστρέφει στο νερό, εκεί απ’ όπου ξεκίνησε η ζωή.
Αν κάτι ξεχωρίζει τον Ατένμπορο, αυτό είναι η ταπεινότητά του. Ποτέ δεν θέλησε να μιλήσει ως ειδήμονας. Η δύναμή του δεν ήταν η ακαδημαϊκή αυθεντία, αλλά η ικανότητα να εξηγεί το σύνθετο με απλότητα. Να δημιουργεί συναίσθημα χωρίς να το επιβάλλει. Σ’ αυτή την προχωρημένη ηλικία συνεχίζει με την ίδια μεθοδική ηρεμία. Μπορεί να μην τον βλέπουμε πια στις ζούγκλες ή στις παγωμένες εκτάσεις, αλλά τον ακούμε, και αυτό αρκεί.
