Σε όλες τις γλώσσες του κόσμου υπάρχουν λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται πια. Αλλού αυτό θα προκαλούσε προβληματισμό, στην Εσθονία όμως προκαλεί υπερηφάνεια. Η λέξη «järjekord», που σημαίνει «ουρά», δεν συμπεριλαμβάνεται πλέον στα λεξικά. Είναι μια λέξη αχρείαστη στο σύγχρονο κόσμο της χώρας.
Η χώρα που κατάργησε τις ουρές
Από το 2000, όταν ψήφισε τον νόμο για τις ψηφιακές υπογραφές, έθεσε ως στόχο κάθε συναλλαγή με το κράτος να γίνεται από τον υπολογιστή ή το κινητό. Ενα τέταρτο του αιώνα αργότερα, περισσότερο από το 99% των δημόσιων υπηρεσιών είναι διαθέσιμες online και η φυσική παρουσία απαιτείται μόνο σε τρεις περιπτώσεις: για γάμο, διαζύγιο και αγοραπωλησία ακινήτου. Ολα τα υπόλοιπα βρίσκονται σε ένα ψηφιακό οικοσύστημα που ονομάζεται X-Road, μία πλατφόρμα ανταλλαγής δεδομένων. Αυτή επιτρέπει στις υπηρεσίες να «συνεννοούνται» μεταξύ τους χωρίς ο πολίτης να χρειάζεται να μεταφέρει χαρτιά από τη μια πόρτα στην άλλη.
Το πιο διάσημο πείραμα είναι το e-Residency. Από το 2014, οποιοσδήποτε στον κόσμο μπορεί να αιτηθεί μια κρατική ψηφιακή ταυτότητα της Εσθονίας και να αποκτήσει πρόσβαση σε υπηρεσίες που μέχρι τότε ήταν προνόμιο μόνο των κατοίκων. Τον Ιούνιο του 2025 ο αριθμός των e-residents ξεπερνούσε τις 126.000 από 180 χώρες, οι οποίοι έχουν ιδρύσει περισσότερες από 36.000 εταιρείες εξ αποστάσεως. Σε οικονομικό επίπεδο, η συμβολή αυτών των ψηφιακών πολιτών είναι εντυπωσιακή: το πρόγραμμα έχει φέρει πάνω από 150 εκατομμύρια ευρώ σε φορολογικά έσοδα και αμοιβές υπηρεσιών, ενώ περίπου το 20% των νέων εταιρειών που συστήνονται ετησίως στην Εσθονία δημιουργούνται από e-residents. Η πρωτοτυπία του θεσμού είναι ότι δεν απαιτεί φυσική παρουσία, καθιστώντας την Εσθονία ένα παγκόσμιο «ψηφιακό λιμάνι» επιχειρηματικότητας.
Η καθημερινότητα του Εσθονού πολίτη μοιάζει σχεδόν εξωπραγματική σε σχέση με τις περισσότερες χώρες, ακόμα και τις ανεπτυγμένες της δυτικής Ευρώπης και τις ΗΠΑ. Η φορολογική δήλωση είναι υπόθεση τριών λεπτών με το 99% των δηλώσεων να γίνεται ηλεκτρονικά και το 95% των φορολογουμένων να ολοκληρώνει τη διαδικασία χωρίς καμία τροποποίηση των προ-συμπληρωμένων στοιχείων. Για τις επιχειρήσεις, οι ίδιες πλατφόρμες μειώνουν δραματικά τον χρόνο και το διοικητικό κόστος. Υπολογίζεται ότι συνολικά το ψηφιακό κράτος εξοικονομεί περισσότερες από 1.400 εργατοώρες ανά πολίτη σε γραφειοκρατία κάθε χρόνο.
Στον τομέα της υγείας η Εσθονία είναι εξίσου ριζοσπαστική. Σχεδόν το 100% των συνταγών εκδίδεται ηλεκτρονικά και το 99% των ιατρικών φακέλων είναι αποθηκευμένοι στο εθνικό e-Health σύστημα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε γιατρός μπορεί να δει άμεσα το ιατρικό ιστορικό οποιουδήποτε, ο δε ασθενής χρειάζεται μόνο τον αριθμό ταυτότητας για να παραλάβει φάρμακα. Το αποτέλεσμα είναι μια πρωτοβάθμια φροντίδα ταχύτερη και πιο διαφανής, με τη χώρα να συγκαταλέγεται συστηματικά στις πρώτες θέσεις της Ευρώπης σε δείκτες ηλεκτρονικής υγείας.
Η ψηφιακή ταυτότητα είναι η ραχοκοκαλιά αυτού του μοντέλου. Δεν είναι μια κάρτα, αλλά μια τεχνολογική υποδομή. Μέσω της e-ID ή της εφαρμογής Smart-ID, ο πολίτης υπογράφει έγγραφα που έχουν την ίδια νομική ισχύ με τις παραδοσιακές υπογραφές σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είναι τυχαίο ότι κάθε χρόνο πραγματοποιούνται πάνω από 500 εκατομμύρια ψηφιακές υπογραφές στην Εσθονία. Ενας αριθμός εξωπραγματικός, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο πληθυσμός της χώρας αγγίζει το 1,3 εκατομμύρια. Αυτό δείχνει πόσο βαθιά έχει ενσωματωθεί η ψηφιακή καθημερινότητα.
Η δημοκρατία μέρος αυτής της επανάστασης
Από το 2005, η Εσθονία είναι η πρώτη χώρα που επιτρέπει την ηλεκτρονική ψήφο στις εθνικές εκλογές. Στις βουλευτικές εκλογές του 2023, περισσότεροι από τους μισούς πολίτες (51,1%) ψήφισαν διαδικτυακά. Η διαδικασία διαρκεί λιγότερο από πέντε λεπτά και χρησιμοποιεί διπλή κρυπτογράφηση, ώστε η ψήφος να είναι ανώνυμη μέχρι την καταμέτρηση. Η εμπιστοσύνη των πολιτών είναι τέτοια ώστε το ποσοστό συμμετοχής στην e-voting διαδικασία αυξάνεται συνεχώς, παρά τις διεθνείς ανησυχίες για κυβερνοεπιθέσεις.
Η διαφάνεια αποτελεί βασικό συστατικό αυτού του συστήματος. Κάθε πολίτης μπορεί να δει μέσω συγκεκριμένου portal (eesti.ee) ποια δημόσια υπηρεσία προσέγγισε τα προσωπικά του δεδομένα και για ποιον λόγο. Αν ένας αστυνομικός ή ένας γιατρός δει τον φάκελό του, αυτό καταγράφεται και είναι ορατό στον ίδιο τον πολίτη. Η Εσθονία πήγε μάλιστα ένα βήμα παραπέρα: για να εξασφαλίσει ότι οι καταγραφές αυτές δεν αλλοιώνονται, χρησιμοποιεί blockchain τεχνολογία (KSI blockchain), η οποία εφαρμόζεται σε κρίσιμα μητρώα όπως η υγεία, οι επιχειρήσεις και το κτηματολόγιο.
Η θωράκιση απέναντι στις απειλές είναι κάτι που οι Εσθονοί έμαθαν από πρώτο χέρι. Το 2007 υπέστησαν μια από τις πρώτες μαζικές κυβερνοεπιθέσεις σε εθνικό επίπεδο, που παρέλυσε τράπεζες, υπουργεία και μέσα ενημέρωσης. Η απάντηση ήταν τολμηρή: η δημιουργία του πρώτου «data embassy» (πρεσβείας δεδομένων) στον κόσμο. Στο Λουξεμβούργο, μέσα σε ένα υπερσύγχρονο data center, φιλοξενούνται πλήρη αντίγραφα των κρίσιμων βάσεων δεδομένων του κράτους. Σε περίπτωση φυσικής καταστροφής ή νέας επίθεσης, η Εσθονία θα μπορούσε να συνεχίσει να λειτουργεί ως «κράτος-server», ακόμη κι αν το έδαφός της σβηστεί από τον χάρτη.
Η ψηφιακή Εσθονία δεν αφορά μόνο τους πολίτες της. Το 2020 λάνσαρε την πρώτη στον κόσμο Digital Nomad Visa, μια θεσμοθετημένη άδεια διαμονής, που επιτρέπει σε απομακρυσμένους εργαζόμενους να ζουν εκεί μέχρι και για έναν χρόνο. Χιλιάδες freelancers και υπάλληλοι εταιρειών έχουν ήδη επωφεληθεί, κάνοντας το Ταλίν και το Ταρτού κόμβους για τη διεθνή κοινότητα των «απομακρυσμένων εργαζόμενων».
Ολα αυτά δεν θα είχαν υλοποιηθεί χωρίς μια στρατηγική επένδυση που ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1990. Το πρόγραμμα Tiger Leap, το 1996, στόχευσε να συνδέσει όλα τα σχολεία της χώρας στο διαδίκτυο. Σήμερα, η διδασκαλία κώδικα προγραμματισμού ξεκινά από το δημοτικό σχολείο. Το πρόγραμμα eKool επιτρέπει σε μαθητές, γονείς και δασκάλους να παρακολουθούν καθημερινά την πρόοδο. Η νέα γενιά Εσθονών μεγαλώνει σε μια κοινωνία όπου η τεχνολογία δεν είναι εργαλείο, αλλά αυτονόητο μέρος της εκπαίδευσης και της ζωής.
Δεν είναι τυχαίο ότι διεθνείς οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, παρουσιάζουν την Εσθονία ως υπόδειγμα. Η ψηφιοποίηση δεν αποτελεί απλά ένα «πρόγραμμα», είναι το ίδιο το Σύνταγμα του κράτους. Σε μια χώρα που έχει λιγότερους κατοίκους από την Αθήνα, όλοι οι πολίτες έγιναν beta testers και χρήστες ενός πρωτοφανούς πειράματος. Στην Εσθονία, το κράτος είναι ένα λογισμικό. Και οι πολίτες του είναι ταυτόχρονα και προγραμματιστές του, αλλά και χρήστες του.
