Παρότι καμία χώρα στον κόσμο δεν αναγνωρίζει νομικά τη δουλεία, εντούτοις αυτή κάθε άλλο παρά έχει καταργηθεί. Το trafficking, η εμπορία ανθρώπων, είναι η σύγχρονη εκδοχή δουλείας και αποτελεί σήμερα την τρίτη μεγαλύτερη και γρηγορότερα αναπτυσσόμενη εγκληματική δραστηριότητα παγκοσμίως, μετά τη διακίνηση ναρκωτικών και όπλων.
Η χώρα μας θεωρείται μία από τις βασικές χώρες προορισμού και διέλευσης θυμάτων trafficking, με πύλες εισόδου τα χερσαία και θαλάσσια σύνορά της. «Η εμπορευματοποίηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου συνιστά ένα αόρατο έγκλημα σε κοινή θέα» όπως παρατηρεί η Χριστίνα Αγαπίδου, υπεύθυνη Προγραμμάτων Ενημέρωσης Α21 Ελλάδας, ενός διεθνούς μη κερδοσκοπικού, μη κυβερνητικού οργανισμού που εργάζεται για έναν κόσμο χωρίς δουλεία. Εκτιμάται ότι κάθε χρόνο 21 εκατομμύρια άνθρωποι πέφτουν θύματα trafficking, εκ των οποίων οι 800.000 εντός των χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Tο ψυχικό τραύμα της κακοποίησης για τα θύματα παραμένει παρόν ακόμη και όταν εκείνα καταφέρουν να ξεφύγουν οριστικά από τον σκληρό κλοιό της εκμετάλλευσης.
Οι πολλαπλές μορφές εκμετάλλευσης
Ο Εθνικός Μηχανισμός Αναφοράς για την προστασία θυμάτων εμπορίας ανθρώπων (ΕΜΑ) είναι o συντονιστικός μηχανισμός που περιλαμβάνει όλους τους φορείς οι οποίοι εμπλέκονται στον εντοπισμό και την προστασία θυμάτων εμπορίας ανθρώπων στη χώρα. Μέρος του έργου του αποτελεί και η δημοσίευση εκθέσεων ως εργαλείων καταγραφής και αποτύπωσης των επιμέρους χαρακτηριστικών των θυμάτων, ώστε να αποτυπωθεί η εικόνα του φαινομένου στη χώρα μας. Αλλά και για να συνειδητοποιήσουμε πόσο συχνά διασταυρωνόμαστε με θύματα trafficking στην καθημερινή μας ζωή. 
Σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση του Εθνικού Μηχανισμού Αναφοράς και του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, «o αριθμός των αναφορών που απεστάλησαν στον ΕΜΑ κατά το α’ εξάμηνο του 2024 αντιστοιχούν σε 189 περιπτώσεις. Οι 160 αφορούν ενήλικα θύματα και οι 29 παιδιά. Από τα παιδιά θύματα, 13 ήταν ασυνόδευτα ανήλικα, εκ των οποίων 8 αγόρια και 5 κορίτσια. Οσον αφορά την ηλικία, η πλειονότητα των ενήλικων θυμάτων είναι κάτω των 25 ετών, ενώ από τα 29 παιδιά τα περισσότερα είναι κάτω των 12 ετών. Τα ασυνόδευτα παιδιά που αναφέρθηκαν είναι άνω των 15 ετών».
Αναφορικά με την εθνικότητα των ενήλικων θυμάτων, η συντριπτική τους πλειοψηφία προέρχεται από τις χώρες της Αφρικής, ενώ ακολουθούν οι χώρες της Ασίας και κάποιες της ΕΕ. Παρόμοια είναι και η εικόνα για τις χώρες προέλευσης των ανήλικων θυμάτων, ενώ «τα θύματα από άλλες χώρες της ΕΕ κατάγονται από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία».
Ως μορφές εκμετάλλευσης «τα συχνότερα είδη σωματεμπορίας που συναντάμε είναι με τη μορφή σεξουαλικής εκμετάλλευσης, καταναγκαστικής εργασίας και εξαναγκαστικής επαιτείας» υποστηρίζει η Χριστίνα Αγαπίδου. Η σεξουαλική εκμετάλλευση ενηλίκων παραμένει ως επικρατούσα μορφή στις καταγεγραμμένες περιπτώσεις στον ΕΜΑ, ενώ λαμβάνει έμφυλο πρόσημο καθώς απαντάται σε 90 περιπτώσεις (88 γυναίκες και 2 κορίτσια) από τις συνολικά 189 περιπτώσεις εκμετάλλευσης. «Η σωματεμπορία, αναφερόμενη στη σεξουαλική εκμετάλλευση, είναι όντως μια κατηγορία που συχνά φέρνει τις γυναίκες στο μυαλό των περισσότερων ανθρώπων, καθώς και τα ποσοστά φαίνεται να μιλούν για περισσότερες γυναίκες θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης σε σχέση με άνδρες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να γίνει και το αντίθετο» αναφέρει η Χριστίνα Αγαπίδου.
Το δεύτερο συχνότερο είδος εκμετάλλευσης είναι εκείνο της εργασιακής εκμετάλλευσης που απαντάται σε 67 περιπτώσεις (47 άνδρες και 20 γυναίκες). «Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι θύματα εμπορίας ανθρώπων μπορεί να είναι και άνδρες, ειδικότερα όταν αναφερόμαστε στην καταναγκαστική εργασία (χωρίς να αποκλείουμε τη σεξουαλική εκμετάλλευση), αλλά και παιδιά ανεξαρτήτως φύλου που μπορούν πολύ συχνά και πολύ εύκολα να πέσουν θύματα μέσω του Διαδικτύου».
Με βάση τα τελευταία στοιχεία της Γραμμής Καταπολέμησης της Εμπορίας Ανθρώπων 1109, έχει παρατηρηθεί αύξηση στις κλήσεις (2.394) κατά 41,7% από το 2022, το 88,1% των οποίων σχετίζεται αποκλειστικά με περιστατικά εμπορίας ανθρώπων. Από τα 370 πιθανά περιστατικά εμπορίας ανθρώπων που έχουν φτάσει στη Γραμμή 1109 το 87,6% αφορούσε γυναίκες, με 37% των επιβεβαιωμένων θυμάτων να προέρχονται από χώρες της Λατινικής Αμερικής.
Οταν η ελπίδα γίνεται παγίδα
Πώς η θέληση για μια καλύτερη ζωή εγκλωβίζει τα θύματα σε μια επικίνδυνη παγίδα εκμετάλλευσης; Η Χριστίνα Αγαπίδου εξηγεί πως «ένα μοτίβο το οποίο παρατηρείται πολύ συχνά πλέον είναι άτομα της ίδιας εθνικότητας (π.χ. Λατινική Αμερική) που μένουν στην Ελλάδα να διαφημίζουν θέσεις εργασίας (για καθαριστές, εστίαση κ.λπ.) μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης με την υπόσχεση να παρέχουν πολύ καλές συνθήκες, απολαβές ή ότι καλύπτουν οι ίδιοι τα έξοδα ταξιδιού. Νεαρές γυναίκες λοιπόν από τη Λατινική Αμερική (χώρες με πολύ χαμηλό βιοτικό επίπεδο) φαίνεται να δέχονται την πρόταση αυτή και ταξιδεύουν στην Ελλάδα».
Δυστυχώς όσα συναντούν απέχουν κατά πολύ από εκείνα που περίμεναν. «Η παρακράτηση διαβατηρίων από τους διακινητές είναι από τα σημαντικότερα μέσα που χρησιμοποιούνται ώστε να καταφέρουν να χειρίζονται τα θύματα. Ο συνεχόμενος έλεγχος, η βία, οι απειλές προς τις ίδιες και σε τρίτους (οικογένεια κ.λπ.), η κακομεταχείριση και ο εξαναγκασμός αυτών των γυναικών να έρχονται σε συνεχή επαφή με πελάτες, παρέχοντας σεξουαλικές υπηρεσίες παρά τη θέλησή τους, είναι βασικοί λόγοι για τους οποίους τα άτομα αυτά δυσκολεύονται να βγουν από μια τέτοια συνθήκη» υπογραμμίζει η υπεύθυνη Προγραμμάτων Ενημέρωσης Α21 Ελλάδας.
Αναφορικά με τους άνδρες που πέφτουν θύματα διακινητών, οι περισσότεροι εξ αυτών είναι ασιατικής καταγωγής, οι οποίοι λαμβάνουν υποτιθέμενες συμφέρουσες προτάσεις για παροχή αγροτικών εργασιών. «Οι άνθρωποι αυτοί καλούνται να δουλεύουν για πολλές ώρες σε ανθυγιεινές δομές και συνθήκες, με ελάχιστη έως και καθόλου αμοιβή και χωρίς την ελευθερία να βγουν από μια τέτοια συνθήκη, είτε επειδή δεν έχουν οι ίδιοι τα προσωπικά τους έγγραφα είτε επειδή οι διακινητές τούς παρουσιάζουν πως έχουν δημιουργήσει ένα μεγάλο χρέος το οποίο πρέπει να πληρωθεί από τους ίδιους» καταλήγει η Χριστίνα Αγαπίδου.
Ενώπιον της Δικαιοσύνης
Οι καταγγελίες και οι ποινές για τα εγκλήματα εμπορίας ανθρώπων
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ. για το πρώτο 9μηνο του 2024 περιήλθαν σε γνώση της 18 περιπτώσεις γενετήσιας εκμετάλλευσης με 82 δράστες.
Το άρθρο 323 Α ΠΚ προβλέπει ότι «όποιος με τη χρήση βίας, απειλής βίας ή άλλων εξαναγκαστικών μέσων ή με επιβολή ή κατάχρηση εξουσίας, στρατολογεί, απάγει, μεταφέρει, κατακρατεί παράνομα, υποθάλπει, παραδίδει ή παραλαμβάνει άλλον με σκοπό την εκμετάλλευσή του, τιμωρείται με κάθειρξη και χρηματική ποινή. Με την ίδια ποινή τιμωρείται ο υπαίτιος και αν τελεί τις παραπάνω πράξεις αποσπώντας τη συναίνεση άλλου με τη χρήση απατηλών μέσων ή παρασύροντάς τον εκμεταλλευόμενος την ευάλωτη θέση στην οποία βρίσκεται».
Οπως εξηγεί στα «ΝΕΑ» η Μαρίνα Φαρμακίδη, δικηγόρος στο Κέντρο Διοτίμα, «τα εγκλήματα εμπορίας ανθρώπων, ως κακουργήματα, εκδικάζονται κατά κανόνα, από τα Μεικτά Ορκωτά Δικαστήρια, τα οποία παρέχουν μεγάλα εχέγγυα ορθής απονομής της δικαιοσύνης. Για την τιμώρηση της εμπορίας ανθρώπων προβλέπονται ποινές κάθειρξης. Αναφορικώς με την έκτιση των ποινών εφαρμόζονται οι γενικές διατάξεις του ποινικού δικαίου και του σωφρονιστικού κώδικα και συνεπώς δεν μπορεί να δοθεί μία γενική απάντηση για το αν εκτίονται ή όχι οι ποινές».
Αναφερόμενη σε πρόσφατη περίπτωση υποστήριξης ενός εκ των πολλών θυμάτων οργανωμένου κυκλώματος εμπορίας ανθρώπων για σεξουαλική εκμετάλλευση, η Φαρμακίδου σημειώνει ότι «οι δράστες, των οποίων η παράνομη δραστηριότητα είχε εντοπισθεί και καταγραφεί από την Αστυνομία, συνελήφθησαν και κρατήθηκαν προσωρινά μέχρι και την εκδίκαση της υπόθεσης. Ωστόσο, ενώ καταδικάσθηκαν όλοι, οι ποινές που επιβλήθηκαν δεν ήταν οι ανώτερες δυνατές, ενώ κάποιοι δράστες κρίθηκε ότι έπρεπε να αφεθούν ελεύθεροι».
Για να φτάσουν ωστόσο τα θύματα να καταγγείλουν τους κακοποιητές τους είναι επιβεβλημένο να έχει δημιουργηθεί ένα περιβάλλον ασφάλειας ώστε τα άτομα αυτά να ζουν μακριά από την επιρροή των δραστών.
Οπως υπογραμμίζει η Μαρίνα Φαρμακίδου, «η ασφάλεια των θυμάτων στο πρώιμο χρονικό σημείο της καταγγελίας καθώς και η ψυχολογική, νομική και κοινωνική τους υποστήριξη καθ’ όλη τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας είναι κρίσιμη για την ενίσχυση της δυνατότητάς τους να ανταποκριθούν σε αυτήν καθώς και για τον περιορισμό του επανατραυματισμού τους».
Η επόμενη ημέρα για τα θύματα
Τα θύματα που απεμπλέκονται από τον κύκλο της εκμετάλλευσης έχουν ανάγκη από ένα συνεκτικό υποστηρικτικό δίκτυο. «Η παροχή άμεσης διαμονής είναι εξίσου σημαντική ώστε το θύμα να νιώσει ασφαλές. Η Α21 διαθέτει ξενώνα φιλοξενίας άμεσης ανάγκης στον οποίο μπορούν να φιλοξενηθούν θύματα που μόλις έχουν διασωθεί, καθώς και αυτόνομα διαμερίσματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε δεύτερο χρόνο εφόσον το θύμα νιώθει ασφαλές να μείνει μόνο του αλλά πάντα με την καθοδήγηση και φροντίδα του προσωπικού και των ειδικών» επισημαίνει η Χριστίνα Αγαπίδου. Η ίδια εστιάζει επίσης και στον κρίσιμο ρόλο που επιτελούν η ψυχοκοινωνική, νομική, ιατρική υποστήριξη των θυμάτων που προσφέρει η Α21 με στόχο την επούλωση του τραύματος που δημιουργείται από τη συστηματική εκμετάλλευσή τους.
Πολλές ιστορίες έχουν αίσια έκβαση για τους ανθρώπους που ήρθαν αντιμέτωποι με την εξαιρετικά τραυματική συνθήκη της συστηματικής εκμετάλλευσής τους. «Υπάρχουν γυναίκες και άνδρες οι οποίοι μας έχουν πε ι πως για πρώτη φορά στη ζωή τους κάποιος τους ρώτησε αν έχουν στόχους, όνειρα και πως θα ήθελαν να συνεχίσουν. Αυτό λοιπόν από μόνο του, σε συνδυασμό με την εικόνα που παίρνουμε όταν κάποιος καταφέρνει και αποφοιτεί από το πρόγραμμα του τμήματος αρωγής και προστασίας, να βρίσκει δουλειά, να νοικιάζει το πρώτο του σπίτι, είναι και αυτό που μας ωθεί να συνεχίσουμε να υποστηρίζουμε θύματα εμπορίας ανθρώπων».
