Ο ναός των Ταξιαρχών αναφέρεται στην καταγραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας από τους Ενετούς την περίοδο 1697-1700 «Μοφκήτζα, άλλη εκκλησία του Ταξιάρχου με θόλον» και αποτελεί κηρυγμένο μνημείο σύμφωνα με τηνΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ31/3456 /351/3.7.1997 ΦΕΚ 708/Β/19.8.1997. Ο Antoine Bon κάνει μνεία του ναού τοποθετώντας τον στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αι., ενώ στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. χρονολογεί το μνημείο και ο μελετητής του (Δ. Αθανασούλης).
Αρχιτεκτονικά ο ναός ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο και έχει εξωτερικές διαστάσεις 7,00×4,50μ. χωρίς την προεξέχουσα κόγχη του ιερού. Είναι κτισμένος με αργολιθοδομή, με όψεις λιτές και αδιάρθρωτες, χωρίς κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Η χρήση λαξευτών πωρολίθων περιορίζεται κυρίως στις ακμές της αψίδας, τα πλαίσια των ανοιγμάτων και τον λοξότμητο κοσμήτη που περιτρέχει την ανατολική πλευρά, ενώ περιορισμένη είναι και η χρήση πλίνθων. Ο ναός φέρει τρίπλευρη αψίδα με ημικυλινδρική βάση έδρασης. Η στέγη ακολουθεί την τυπική διάταξη των σταυροειδών εγγεγραμμένων, ενώ τα ταπεινωμένα γωνιαία διαμερίσματα τονίζουν τον σταυρό. Ο τρούλος έχει κυλινδρικό τύμπανο και δεσπόζει στο κέντρο του ναού. Εσωτερικά στη βάση των σφαιρικών τριγώνων διακρίνονται τα στόμια ηχητικών αγγείων, πρακτική συνήθης στη βυζαντινή ναοδομία. Το μνημείο διαθέτει τέσσερα μικρά μονόλοβα παράθυρα στον τρούλλο, από απλό φωτιστικό άνοιγμα στη βόρεια και νότια κεραία και την αψίδα του ναού δύο εισόδους. Η δυτική, ως κύρια, είναι πιο περίτεχνη, φέρει πλαίσιο από λαξευτούς πωρόλιθους που κοσμείται με βεργίο (πιθανή επίδραση της γοτθικής αρχιτεκτονικής και τυφλό αψίδωμα με ζώνη πλίνθων πάνω από το οριζόντιο υπέρθυρο. Η νότια και πιο απλή, διαθέτει επίσης λαξευτό πλαίσιο με τοξωτό υπέρθυρο. Στο εσωτερικό δεν έχουν διασωθεί ίχνη τοιχογραφικού διακόσμου ή τέμπλου. Διατηρείται μόνο η αγία Τράπεζα, χτιστή στο πάχος του ημικυλίνδρου της αψίδας μία πέτρινη πλάκα πακτωμένη στη βορειοανατολική γωνία του ναού με χρήση πρόθεσης και ένας χαμηλός αναβαθμός που περιτρέχει εσωτερικά τους τοίχους του ναού. Το δάπεδο, στρωμένο με λευκά και μαύρα τετράγωνα πλακίδια εν είδει σκακιέρας, φέρει στο κέντρο του ναού παράσταση με έγχρωμα φυτικά μοτίβα.
Το Χρονικό
Η κατάσταση διατήρησης του ναού εξαιτίας των φθορών του χρόνου, αλλά και των νεώτερων άστοχων ανθρωπίνων επεμβάσεων ήταν μέτρια. Σύμφωνα με μαρτυρίες γηραιών κατοίκων της περιοχής το 1925 έγινε καθαρισμός της στέγης του μνημείου από τα δέντρα, γεγονός που προκάλεσε βλάβες στην τοιχοποιία, ενώ το 1937 τοποθετήθηκαν τα σύγχρονα πλακίδια με την αλλαγή του παλαιού δαπέδου. Ακολούθησε η αντικατάσταση της στέγης του τρούλου με άλλη τσιμεντένια και ενδεχομένως η επισκευή της τοιχοποιίας του, όταν κεραυνός ελκυόμενος από σιδερένιο σταυρό την κατέστρεψε, σύμφωνα με τα όσα αναφέρει η Αρχαιολόγος κ Αθανασία Ράλλη Υπεύθυνη Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιολογικών Έργων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας.
Το 2011 υπό την επίβλεψη της 6ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων υλοποιήθηκαν στο μνημείο εργασίες περιορισμένης έκτασης (αποψίλωση, καθαρισμός, μερική αποχωμάτωση περιβάλλοντος χώρου, καθαίρεση νεώτερων εσωτερικών επιχρισμάτων). Το ίδιο έτος εκπονήθηκε μελέτη στερέωσης του ναού από το επιστημονικό προσωπικό της Υπηρεσίας, η οποία εγκρίθηκε το 2013.
Το 2018 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας εκπόνησε μελέτη ανάλυσης αυθεντικών κονιαμάτων και πρότασης συνθέσεων κονιαμάτων αποκατάστασης του μνημείου και ξεκίνησε την εφαρμογή της μελέτης στερέωσης του ναού, η οποία ολοκληρώθηκε το 2019.
Το έργο στερέωσης
Η στερέωση του ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών υλοποιήθηκε απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας σε δύο φάσεις. Το έργο «Εργασίες στερέωσης και ανάδειξης Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ στους Ταξιάρχες (τ. Μοφκίτσα) Δήμου Ζαχάρως Π.Ε. Ηλείας και λήψη άμεσων σωστικών μέτρων σε μνημεία αρμοδιότητας Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας» με διάρκεια από 18.06.2018 έως 31.12.2018 και προϋπολογισμό 40.000,00 ευρώ εντάχθηκε στη ΣΑΕ 514 του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων του 2018 (κωδικός 2014ΣΕ51400000 – Επείγουσες στερεωτικές και αναστηλωτικές εργασίες – π.κ. 1960ΣΕ01400001), ενώ το έργο «Ολοκλήρωση εργασιών στερέωσης και ανάδειξης Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ στους Ταξιάρχες (τ. Μοφκίτσα) και λήψη άμεσων στερεωτικών μέτρων Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Φιγάλεια (τ. Ζούρτσα) Δ. Ζαχάρως Π.Ε. Ηλείας» με διάρκεια από 24.06.2019 έως 31.12.2019 και προϋπολογισμό 40.000,00 ευρώ βάρυνε τη ΣΑΕ 514 του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων του 2019 (κωδικός 2014ΣΕ51400000 – Επείγουσες στερεωτικές και αναστηλωτικές εργασίες – π.κ. 1960ΣΕ01400001).
Βασικός στόχος του έργου ήταν η προστασία, στερέωση και ανάδειξη του μνημείου με την υλοποίηση ήπιων επεμβάσεων αποκατάστασης της μορφολογίας του. Οι επεμβάσεις περιελάμβαναν την αντιμετώπιση των δομικών και στατικών προβλημάτων του ναού, ώστε να σταματήσει η προϊούσα φθορά, την αισθητική αποκατάστασή του, την ανάδειξη της ιστορίας του, την βελτίωση της αναγνωσιμότητας της αρχαιολογικής του αξίας, αλλά και την αξιοποίησή του δια της ενίοτε χρήσης του ως χώρου λατρείας.
Με την ολοκλήρωση των εργασιών ένα σημαντικό βυζαντινό μνημείο, σύμβολο του όμορου οικισμού, αποκαθίσταται και αποδίδεται προς χρήση στο κοινό. Ο ναός των Ταξιαρχών εντάσσεται πλέον στον πολιτιστικό πλούτο της Ηλείας ως σταθμός της μεσαιωνικής ιστορία της και ως νέος πόλος έλξης επισκεπτών.
Στο πλαίσιο του έργου υλοποιήθηκαν οι ακόλουθες εργασίες:
• Καθαίρεση σαθρών και παλαιών ασύμβατων κονιαμάτων.
• Βαθύ αρμολόγημα παρειών λιθοδομής και συμπλήρωση λιθοσωμάτων στο εσωτερικό και εξωτερικό του μνημείου, όπου απαιτούνταν.
• Εξυγίανση και ομογενοποίηση λιθοδομών με τη μέθοδο των ενεμάτων.
• Αποξήλωση παλαιών κεράμων και τσιμεντένιων πλακών κλίσεων της στέγης.
• Καθαίρεση τσιμεντένιας στέγης τρούλου.
• Αποκατάσταση στέγης και τρούλου και τοποθέτηση νέας επικεράμωσης.
• Προμήθεια απαραίτητων υλικών.
• Συμπλήρωση και αποκατάσταση ανοιγμάτων ναού και υπερθύρου δυτικής όψης.
• Κατασκευή και τοποθέτηση νέων ξύλινων κουφωμάτων και θυρών.
• Καθαρισμός εσωτερικών θρανίων, αρμολόγημα και εξομάλυνση επιφανειών αυτών.
• Εξομάλυνση και λειτουργική αποκατάσταση Αγίας Τράπεζας και πρόθεσης ναού.
• Συμπλήρωση κατεστραμμένων πλακιδίων δαπέδου ναού.
• Περιορισμένη ανασκαφική διερεύνηση.
• Διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου (εξομάλυνση, τμηματική δαπεδόστρωση, περίφραξη).
• Δημιουργία εποπτικού υλικού (ενημερωτικό δίγλωσσο φυλλάδιο, πινακίδα σήμανσης και ενημέρωσης).
