Του Ισίδωρου Σιδερόπουλου (δημοσιογράφου)
Με αφορμή το θεατρικό δρώμενο των… αφορισμένων εικόνων ανάμεσα σε «καλλιτεχνικές» παραμορφώσεις, «ορθόδοξους βο(υ)λευτές», μυστικά και ψέματα που… εκτροχιάζουν τα άμεσα προβλήματα σε εικονοκλαστικές έριδες (μετά τον βανδαλισμό πινάκων αναμένεται να ακολουθήσουν… εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών, κατά το αυτοκρατορικό διάταγμα του 730 μΧ) λίγες ώρες μετά από την… Κυριακή της Ορθοδοξίας!
Η χριστιανική τέχνη έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αξιών, της ηθικής και της αισθητικής των κοινωνιών με θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Έχουν ξεχαστεί παλιές ιστορίες όπως αυτή με τον Ευαγγελιστή Ματθαίο και τον Καραβάτζιο, όταν η Καθολική Εκκλησία είχε θεωρήσει ανάρμοστο τον τρόπο με τον οποίο ο ζωγράφος είχε αποδώσει τον Ευαγγελιστή (σαν ταπεινό ανθρωπάκο), και ο Καραβάτζιο υποχρεώθηκε να τον… ξαναζωγραφίσει.
Η σύγχρονη Εκκλησία (έστω και επιφανειακά για τους δύσ-πιστους) παρουσιάζεται ιδιαιτέρως «ανεκτική» ακόμη και στις αντι-συμβατικές απεικονίσεις στην ίδια την… «ορθόδοξη» εικονογραφία κάθε φορά που αμφισβητούν παραδοσιακούς κανόνες, εισάγοντας στοιχεία που αποκλίνουν, με αφηρημένα στυλ, σύγχρονα θέματα ή ακόμα και πολιτικές «αποχρώσεις». Κάποιοι επαναπροσδιορίζουν τις παραδοσιακές εικόνες χρησιμοποιώντας σύγχρονα υλικά ή τεχνικές, συνδυάζοντας τον αρχαίο συμβολισμό με τη σύγχρονη αισθητική. Άλλοι απεικονίζουν θεούς, αγίους ή βιβλικές σκηνές με τρόπους που αντικατοπτρίζουν τρέχοντα κοινωνικά ζητήματα, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν είτε καινοτόμα είτε αμφιλεγόμενα, ανάλογα με την οπτική γωνία του καθενός.
Και ακολουθούν μεγάλες συζητήσεις σχετικά με την πρόκληση, την καλλιτεχνική αισθητική εικονομαχία και τη λογοκρισία… Ξεχάσαμε γρήγορα έργα που έχουν χαρακτηριστεί ως βλάσφημα, απαγορευτεί ή και καταστράφηκαν σκοπίμως. Για παράδειγμα, την έκθεση «Outlook» του Οργανισμού Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού (τον μακρινό Δεκέμβριο του 2003) και την υποταγή του υπουργείου Πολιτισμού (απόφαση Ευάγγελου Βενιζέλου, 45 ημέρες μετά τα εγκαίνια της έκθεσης από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο) στη θέληση της Αρχιεπισκοπής με την απόσυρση του γνωστού έργου «Πότισέ με» του Τιερί ντε Κορντιέ (συνοδευόταν με απόσπασμα από το βιβλίο του Λίο Στάινμπεργκ «The Sexuality of Christ In Renaissance Art and In Modern Oblivion»). Ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Δ. Λινός είχε δώσει παραγγελία στον προϊστάμενο της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών Δ. Παπαγγελόπουλο να διενεργήσει επείγουσα προκαταρκτική εξέταση, για πιθανή διάπραξη αξιοποίνων πράξεων και ανεύρεση τυχόν υπαιτίων… Ο ίδιος ο Ευάγγελος Βενιζέλος είχε τονίσει ότι το έργο «κακώς ήταν εκτεθειμένο» και πρόσθετε ότι «είναι στα όρια του ποινικού νόμου», διατύπωση προσεκτική που ωστόσο ήρθε σε αντίθεση με την ανακοίνωση της ανεξάρτητης αρχής του Συνηγόρου του Πολίτη, στις 24 Φεβρουαρίου 2005 (βλ. σχετική ημερίδα «Ελευθερίες & Λογοκρισίες», Θέατρο Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών (Πειραιώς 256), Παρασκευή 18 Μαρτίου 2005).
Τον Οκτώβριο του 2003, είχε προηγηθεί η Εβραϊκή Οργάνωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Simon Wiesenthal όταν με επιστολή διαμαρτυρίας στον τότε πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη αξίωνε την απαγόρευση της έκθεσης του Αλέξανδρου Ψυχούλη με τίτλο «Body Milk» (κατασκευές από δαντέλα που αναπαριστούσαν τον χώρο του σουπερμάρκετ της Ιερουσαλήμ μετά την επίθεση αυτοκτονίας της Παλαιστίνιας Αγιάτ Αλ Ακρα). Είχαν ξεχάσει τη «Λευκή Σταύρωση» του εβραίου καλλιτέχνη Μάρκ Σαγκάλ που δημιουργήθηκε ως απάντηση στην τρομοκρατία της «Νύχτας των Κρυστάλλων» σε βάρος των Εβραίων της Γερμανίας το Νοέμβριο του 1938. Για το δικαίωμα της ανεξιθρησκείας, όπως και της ελεύθερης άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων, όχι μόνο των χριστιανών, αλλά και μουσουλμάνων, Εβραίων…
«Ο Χριστός με μάσκα αερίων» (1928) του… παππού της βλάσφημης τέχνης της καρικατούρας Τζορτζ Γκρος, ο οποίος επέλεξε να αντιπροσωπεύσει τον Σταυρωμένο Ιησού ως θύμα των καιρών, φορώντας μπότες και μια μάσκα αερίων, και μ ένα σταυρό στο χέρι του. Στο περιθώριο του σχεδίου γράφεται: «Σταματήστε και συνεχίστε να υπηρετείτε». Θεωρήθηκε ως βλάσφημο έργο και… κυνηγήθηκε.
«Ο Χριστός του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού» του Σαλβαδόρ Νταλί (1951), μια συγκλονιστική «ματιά» στο Θείο Δράμα, είναι ένα από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά έργα της σύγχρονης τέχνης είναι και από τα πιο τολμηρά. Προκάλεσε πληθώρα από συζητήσεις και θαυμασμό, αλλά δεν κατάφερε να αποτρέψει τους βανδάλους. Η πρώτη επίθεση έγινε το μεσημέρι του Σαββάτου, 22 Απριλίου 1961, όταν ένας ψυχασθενής επισκέπτης του προκάλεσε ζημιά με μια κοφτερή πέτρα.
Ο «Κατουρόχριστος», η απεικόνιση του Ιησού στον περίφημο «Piss Christ» του ενοχλητικού «προβοκάτορα» Αντρές Σερράνο (δέχτηκε μέχρι και απειλές θανάτου). Ο Εσταυρωμένος βυθισμένος σε ένα δοχείο με ούρα του καλλιτέχνη μπορεί να μην είναι… θέμα γούστου, για πολλούς όμως ξεπερνά τον βαθμό εκφραστικής ελευθερίας που προτίθενται να αναγνωρίσουν στην τέχνη. Στις 17 Απριλίου 2011, αυτή η… φωτογραφία αλλά και το «Church» βανδαλίστηκαν ανεπανόρθωτα από ομάδα Χριστιανών φονταμενταλιστών. Στον χάρτη των βανδαλισμών των έργων του Σερράνο περιλαμβάνονται η Μελβούρνη το 1997, η Σουηδία το 2007 και η Αβινιόν το 2011 και πέντε έργα.
«Η Αγία Παρθένος Μαρία» του Κρις Οφίλι, μια προσωπογραφία της Παναγίας διακοσμημένη με αποκόμματα πορνοπεριοδικών και περιττώματα ελέφαντα. Όταν τον Οκτώβριο του 1999, η Sensation ταξίδεψε στο Μουσείο Τέχνης του Μπρούκλιν, ο τότε δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ρούντι Τζουλιάνι αρνήθηκε να καταβάλει στο μουσείο την οφειλόμενη δόση της ετήσιας επιχορήγησης, απείλησε να αποσύρει διά παντός την επιχορήγηση και να απολύσει το διοικητικό συμβούλιο, αν το μουσείο δεν το αποκαθήλωνε, δηλώνοντας πως «το έργο αυτό κηλιδώνει τη θρησκεία». Δεν χρειάζεται να τονιστεί ότι ο δήμαρχος, πέραν του Τζορτζ Μπους, βρήκε συμμάχους άφθονους καθολικούς, οι οποίοι ένιωσαν ότι προσβάλλεται η θρησκευτική ευαισθησία τους. Οι καθολικοί φώναζαν έξω από το μουσείο, μαζί με λίγους υπέρμαχους των δικαιωμάτων των ζώων, οι οποίοι διαμαρτύρονταν για τη σφαγμένη αγελάδα του Ντέιμιεν Χερστ. Το Μουσείο Τέχνης του Μπρούκλιν κατέθεσε μήνυση κατά της πόλης της Νέας Υόρκης, υποστηρίζοντας ότι η προσπάθεια του δημάρχου να εμποδίσει την έκθεση συνιστούσε παραβίαση των δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται από την Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος των Ηνωμένων Πολιτειών.
Το σκάνδαλο του «Σοκολατένιου Ιησού» απασχόλησε τα διεθνή ΜΜΕ. Η αναταραχή ξέσπασε όταν έγινε γνωστό ότι η Lab Gallery του Μανχάταν θα εξέθετε το γλυπτό του ιταλοκαναδού καλλιτέχνη Κόζιμο Καβαλάρο με τίτλο «My Sweet Lord», έναν φυσικού μεγέθους Εσταυρωμένο –αν και άνευ σταυρού-, φιλοτεχνημένο εξ ολοκλήρου από σοκολάτα γάλακτος. Βέβαια, από ό,τι φάνηκε, η σοκολάτα δεν ήταν το πρόβλημα (Άλλωστε, ειδικά τις ημέρες του Πάσχα οι αγορές σε όλες τις πόλεις του δυτικού κόσμου είναι γεμάτες σοκολατένιους Χριστούληδες δίπλα στα λαγουδάκια). Αυτό που προκάλεσε την μήνιν της οργάνωσης Καθολικός Σύνδεσμος για τα Θρησκευτικά και Πολιτικά Δικαιώματα (Catholic League for Religious and Civil Rights) ήταν ότι ο Χριστός ήταν γυμνός -δίχως το γνωστό κομμάτι ύφασμα που συνήθως καλύπτει τα απόκρυφα μέρη του κατά τη σκηνή της Σταύρωσης στη θρησκευτική εικονογραφία.
Αν(ορθόδοξες) εικόνες έχουν προκαλέσει αντιδράσεις από… αρχαιοτάτων χρόνων. Σε ό,τι αφορά την σπανιότατη Παναγία έγκυο, θεολόγοι την θεωρούν «αιρετική», αν και «αποθεώνει» τη μητρότητα. Η Τριχερούσα φυλάσσεται στη Μονή του Χιλανδαρίου στο Άγιον Όρος. Σύμφωνα με το μύθο, η ιστορία πίσω από τη δημιουργία χρονολογείται από τον όγδοο αιώνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και μιλά για ένα επεισόδιο στη ζωή του αγίου μοναχού Ιωάννη Δαμασκηνού (ή Ιωάννη της Δαμασκού). Δεν αναφέρω τους τερατόμορφους (Άγιος Χριστοφόρος ως κυνοκέφαλος), τους μάγους ή τους σαλούς αγίους ούτε τις απεικονίσεις των αιρετικών ή των αμαρτωλών (βλ. Ιωάννη Σιώπη (2022), Απεικονίσεις των αιρετικών στη Βυζαντινή τέχνη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Αρχαίας και Βυζαντινής Τέχνης και Πολιτισμού).
Οι απαρχές της συζήτησης για καλλιτέχνες, σχολές και κινήματα με «αντισυμβατικές» προσεγγίσεις στην ορθόδοξη εικονογραφία πιθανώς εντοπίζονται στη δυσκολία της απεικόνισης της τριαδικότητας του Θεού (vultustriformis) από την αρχετυπική εμφάνισή της στη «Φιλοξενία του Αβραάμ» μέχρι την «Alegoría de la Santísima Trinidad (tres caras en una). Siglo XVII» (Αλληγορία της Αγίας Τριάδας, τρία πρόσωπα σε ένα). Η Αγία Τριάδα αποτελεί την λεπτότερη θεολογική έννοια της Ορθοδοξίας. Αν δεν κάνω λάθος (δεν είμαι ούτε θεολόγος, ούτε πιστός), ενώ συνίσταται από τρία πρόσωπα, εκ των οποίων το ένα (Άγιον Πνεύμα) εκπορεύεται από το άλλο (Θεός Πατήρ) και το τρίτο (Ιησούς Χριστός) γεννήθηκε από το άλλο (Θεός Πατήρ) είναι ταυτοχρόνως ένα Πρόσωπο, ένας Θεός, είναι και τα τρία Προαιώνια, Ομοούσια και Ομότιμα.
Αλλά ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα από το θεολογικό, είναι το εικαστικό. Πώς, πράγματι, μπορεί να απεικονιστεί με ανθρώπινα κριτήρια ένα θεϊκό Μυστήριο; Η εικόνα μπορεί να αντιπροσωπεύει τη θεϊκή φύση του Χριστού ή η ανθρώπινη φύση παρουσιάζεται χωρισμένη από τη θεότητά Του; (βλ. σχετικά Gesa E. Thiessen (2018), «Not So Unorthodox: A Reevaluation of Tricephalous Images of the Trinity», Theological studies 79, 2, 399-426)
Η αιτία της εμφάνισης των «ανίερων» εικόνων για τους «ορθόδοξους» βρίσκεται στην απώλεια της οντολογικής σύνδεσης μεταξύ λόγου-εικόνας, την απομάκρυνση από την πατερική παράδοση που οδήγησε στην απώλεια του θεολογικό κριτήριο σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι αντιπροσωπευτικό στην τέχνη, σε ό,τι αφορά με τον τρόπο αναπαράστασης του ιερού.
Αλλά ούτε και αυτή η προσέγγιση είναι θέμα γούστου… των βανδάλων.
