Η λέξη “ζήλεια” (ή “ζήλια”, καθώς και οι δύο μορφές είναι αποδεκτές) προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη “ζῆλος”, που σήμαινε έντονη επιθυμία, φθόνο ή θαυμασμό. Η ζήλεια αναφέρεται σε: 1.Το συναίσθημα ανασφάλειας, φθόνου ή ανταγωνισμού, που προκαλείται από την πεποίθηση ότι κάποιος άλλος έχει ένα προνόμιο ή μία αγάπη που εμείς στερούμαστε. 2.Το έντονο αίσθημα κτητικότητας σε διαπροσωπικές σχέσεις, ιδιαίτερα στον ερωτικό τομέα. 3.Τη φιλοδοξία ή τον έντονο ζήλο για διάκριση, που όμως μπορεί να λάβει αρνητική χροιά. Συχνά, η ζήλεια διαχωρίζεται από τον φθόνο, καθώς η πρώτη σχετίζεται περισσότερο με την κτητικότητα και τον φόβο απώλειας, ενώ ο δεύτερος αφορά την επιθυμία να στερηθεί κάποιος άλλος κάτι που έχει (Μπαμπινιώτης Γεώργιος)
Στην αρχαία Ελλαδα, η ζήλεια (ή “φθόνος”) συνδέεται με την έλλειψη αρετής. Γεννιέται από την αμάθεια και την ανικανότητα του ανθρώπου να αναγνωρίσει το αληθινά καλό (Πλάτων, Φαίδρος). Για τον Πλάτωνα, η φιλόσοφη ψυχή δεν ζηλεύει, γιατί αναζητά το αγαθό και όχι την πρόσκαιρη υπεροχή έναντι των άλλων. Η ζήλεια είναι αρνητικό συναίσθημα, που πηγάζει από την αίσθηση κατωτερότητας και οδηγεί σε μίσος προς τον άλλον. Ο ζήλος, όμως, είναι θετικός, καθώς μας ωθεί να γίνουμε καλύτεροι. Έτσι, ενώ ο φθόνος καταστρέφει, ο ζήλος βελτιώνει τον άνθρωπο γιατί η ζήλεια (φθόνος) διαχωρίζεται από τον ζήλο (Αριστοτέλης, “Ηθικά Νικομάχεια”). Ο φθόνος είναι μια ασθένεια της ψυχής, που κάνει τους ανθρώπους να δυστυχούν όχι για τις δικές τους αποτυχίες, αλλά για τις επιτυχίες των άλλων. Η καλλιέργεια της μετριοπάθειας και της αυτάρκειας είναι αντίδοτα της ζήλειας, ο θεωρεί τον (Πλούταρχος “Περί φθόνου και μίσους”)
Η ζήλια είναι ψυχολογική κατάσταση, που επηρεάζει την οικογένεια, το σχολείο, τον επαγγελματικό χώρο, τις ανθρώπινες σχέσεις παντού. Τα αίτια της ζήλιας εντοπίζονται σε ολόκληρο το φάσμα των διανθρώπινων σχέσεων.
Στο παιδί, η ζήλια έχει πολλαπλές επιδράσεις. Σε συναισθηματικό επίπεδο, μπορεί να οδηγήσει σε άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση (Erikson Erik) και έντονη αίσθηση ανταγωνισμού. Σε κοινωνικό επίπεδο, μπορεί να προκαλέσει επιθετικότητα, απομόνωση και δυσκολία στη δημιουργία φιλικών σχέσεων. Όσον αφορά την ακαδημαϊκή απόδοση, η ζήλια μπορεί είτε να παρακινήσει το παιδί να βελτιωθεί είτε να το οδηγήσει σε απογοήτευση και παραίτηση
Στην οικογένεια, παράγοντες όπως η γέννηση ενός νέου παιδιού, οι συγκρίσεις μεταξύ παιδιών, η ανισορροπία στην προσοχή των γονέων, η χαμηλή αυτοπεποίθηση (Adler Alfred.) και η υπερπροστασία ή παραμέληση, μπορούν να ενισχύσουν τη ζήλια. Η οικογένεια διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διαχείριση της ζήλιας, όταν οι γονείς προσπαθούν θετικά, αποφεύγοντας τις συγκρίσεις (Piaget Jean), διασφαλίζοντας ισορροπημένη προσοχή σε όλα τα παιδιά, ενισχύοντας την αυτοεκτίμησή τους, διδάσκοντάς τους και με το μη ζηλεύοντας ο ένας τον άλλο, πώς να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους και προωθώντας τη συνεργασία αντί του ανταγωνισμού.
Στο σχολείο, η ζήλια μπορεί να προκληθεί από τον ακαδημαϊκό ανταγωνισμό, τις διακρίσεις από τους εκπαιδευτικούς, τις κοινωνικές δυσκολίες και τη σύγκριση με συνομηλίκους. Το σχολείο μπορεί να συμβάλει στη μείωση της ζήλιας δημιουργώντας ένα θετικό και υποστηρικτικό περιβάλλον, ενισχύοντας τα δυνατά σημεία κάθε παιδιού, ενθαρρύνοντας δραστηριότητες συνεργασίας (Vygotsky Lev), εκπαιδεύοντας τα παιδιά στη συναισθηματική νοημοσύνη (Goleman Daniel) , αποφεύγοντας τις διακρίσεις και αναπτύσσοντας τις ήπιες δεξιότητες.
Στο γάμο, η ζήλεια όταν αναγνωρίζεται και αντιμετωπίζεται σωστά, δεν είναι απαραίτητα αρνητική. Η εσωτερική δουλειά και η αυτοβελτίωση είναι θεμελιώδη στοιχεία για την καταπολέμηση της. Ο/η σύζυγος που ζηλεύει πρέπει να κατανοήσει την αιτία της ζήλιας του/της και να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή του/της μέσα από την ανάπτυξη προσωπικών ενδιαφερόντων και την φροντίδα του εαυτού του/της (Γεώργας Δημήτρης). Η υγιής επικοινωνία είναι επίσης κρίσιμη, με ανοιχτό διάλογο για φόβους και ανησυχίες χωρίς κατηγορίες και έκφραση αναγκών με ηρεμία. Η αγάπη, ο σεβασμός των ορίων και της προσωπικότητας του άλλου, είναι σημαντικά, ενώ η συμβουλευτική μπορεί να βοηθήσει προσθετικά.
Στον επαγγελματικό χώρο, η ζήλια συχνά δημιουργεί συγκρούσεις, μειωμένη παραγωγικότητα και επαγγελματική εξουθένωση. Προκαλείται κυρίως από την προσωπική ανασφάλεια, την ανισότητα στις ανταμοιβές, την ευνοιοκρατία και την τάση σύγκρισης μεταξύ συναδέλφων (Βαρδάκας Νίκος). Οι επιπτώσεις της ζήλιας περιλαμβάνουν εργασιακές εντάσεις, μείωση της αποδοτικότητας και αύξηση του άγχους, ενώ μπορεί να οδηγήσει στην αποχώρηση εργαζομένων που ξεχωρίζουν για τις ικανότητες και την καλύτερη απόδοσή τους . Η αντιμετώπισή της, απαιτεί δίκαιη ηγεσία, διαφάνεια στις αξιολογήσεις, ενίσχυση της συνεργασίας και ανάπτυξη συναισθηματικής νοημοσύνης.
Στον επιστημονικό χώρο, η ζήλια εκδηλώνεται ως ανταγωνισμός για αναγνώριση, χρηματοδότηση και καινοτόμες ανακαλύψεις. Συχνά, οι επιστήμονες αισθάνονται ζήλια απέναντι σε συναδέλφους που δημοσιεύουν πρωτοποριακές μελέτες ή κερδίζουν διακρίσεις, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε αθέμιτο ανταγωνισμό, και έλλειψη συνεργασίας (Κάτσικας Χρήστος). Ωστόσο, αν διοχετευθεί σωστά, μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για πρόοδο, καινοτομία και συνεργασία. Η διαφάνεια, η επιστημονική ηθική και η ενίσχυση της ομαδικής εργασίας είναι καθοριστικοί παράγοντες για τη διαχείριση της ζήλιας.
Σε συνθήκες ανισοτήτων, η ζήλια εκδηλώνεται καθώς οι κοινωνικές, οικονομικές και επαγγελματικές διαφορές συχνά γεννούν αισθήματα ανταγωνισμού και φθόνου. Η οικονομική ανισότητα μπορεί να προκαλέσει ζήλια μεταξύ κοινωνικών ομάδων, οδηγώντας σε δυσαρέσκεια και πολιτικές εντάσεις (Δήμου Νίκος). Σε προσωπικό επίπεδο, η άνιση πρόσβαση σε μόρφωση, ευκαιρίες και κοινωνική αναγνώριση επηρεάζει τις διαπροσωπικές σχέσεις. Η προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης, η δίκαιη κατανομή πόρων και η ενίσχυση της συνεργασίας μπορούν να περιορίσουν τις αρνητικές συνέπειες της ζήλιας, προωθώντας την ειρήνη στις ανθρώπινες σχέσεις.
Στην παγκόσμια πολιτική, η ζήλεια εκδηλώνεται μέσα από τον ανταγωνισμό για εξουσία, πόρους και στρατηγική επιρροή. Οι εντάσεις ανάμεσα σε υπερδυνάμεις, ενισχύονται από τη ζήλια για οικονομική και στρατηγική υπεροχή, προκαλώντας διπλωματικές ή στρατιωτικές συγκρούσεις. Ωστόσο, οι διεθνείς οργανισμοί και η διπλωματία μπορούν να συμβάλουν στην επίλυση αυτών των εντάσεων, προωθώντας τη συνεργασία.
Στην ορθόδοξη Παράδοση, η ζήλια είναι πνευματικό πάθος που απομακρύνει τον άνθρωπο από τον Θεό και τον συνάνθρωπο, με πρώτο άνθρωπο που υπέπεσε σε αυτό, τον Κάιν. Πηγάζει από την υπερηφάνεια, προκαλεί ψυχική αναστάτωση, οδηγεί σε συκοφαντία, φθόνο, οργή, αδικία , διχόνοια, αταξία και απουσία χαράς. Η Ορθόδοξη Εκκλησία προτείνει την ταπείνωση ως κύριο μέσο για την υπέρβαση της ζήλιας, ενώ η ευγνωμοσύνη, η αγάπη, η συγχώρεση, η προσευχή, συμβάλλουν στην καθαρότητα της καρδιάς. Παράλληλα «ο φθονερός δεν βλάπτει εκείνον που φθονεί, αλλά τον εαυτό του τιμωρεί.» (Τρεις Ιεράρχες, Χρυσόστομος, Βασίλειος, Γρηγόριος). Η μεταστροφή της αρνητικής ενέργειας της ζήλειας με προσωπικό αγώνα, στη θετική ενέργεια της αγάπης, η οποία δεν ζηλεὐει, είναι θεραπευτική και συμβάλλει στην εσωτερική και εξωτερική ειρήνη σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. (Κωστόπουλος Κύριλλος, Αρχ.)
Συμπερασματικά, η ορθή, συνετή και αποφασιστική διαχείριση και αντιμετώπιση της ζήλιας, μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο σε υγιή προσωπική ανάπτυξη και βελτίωση της σχέσης του με τον εαυτό του, το συνάνθρωπο και τον Θεό, με αποτέλεσμα να ομορφαίνει η ζωή των ανθρώπων εισφέροντας νόημα, ειρήνη, αποτελεσματικότητα και περιεχόμενο στη ζωή, προς όφελος όλων.
Νίκος Κοτοπούλης
Εκπαιδευτικός MSc
