Η πρώτη επικοινωνία που είχα με τον τ. βασιλιά Κωνσταντίνο ήταν λίγο μετά την έκδοση του «Βιασμού της Ελληνικής Δημοκρατίας» το 1997. Χτύπησε το τηλέφωνό μου και άκουσα μια βαριά, μπάσα φωνή να λέει: «Καλησπέρα σας, είμαι ο βασιλεύς». Αργησα λίγο να καταλάβω ποιος ήταν ακριβώς, αλλά μετά ξεκίνησε μια «κουβέντα» που κράτησε πολλά χρόνια, με αντικείμενο την Ιστορία. Ο λόγος που μου είχε τηλεφωνήσει ήταν γιατί στο βιβλίο ανέφερα σαν βασικό πληροφοριοδότη των αμερικανικών υπηρεσιών στην Αθήνα έναν Αμερικανό συνταγματάρχη (Τζόσεφ Λέπζικ), ο οποίος έπαιζε συχνά σκουός με τον Κωνσταντίνο.
«Μα, είστε βέβαιος ότι ήταν άνθρωπος που είχε σχέση με τη CIA;», με ρώτησε και συνέχισε, «μα ξέρετε, ήταν ένα πολύ καλό και ευγενικό παιδί, είχαμε γίνει φίλοι, είχαμε μάλιστα και τα ίδια χόμπι, το σκουός, το τένις και την ιστιοπλοΐα». Του εξήγησα ότι δεν θα ανέφερα με βεβαιότητα την ιδιότητά του, αλλά στα αμερικανικά αρχεία, δίπλα στο επώνυμό του, υπήρχε ο χαρακτηρισμός «Controlled American Source» (Ελεγχόμενη Αμερικανική Πηγή), που έμπαινε μόνο σε υπαλλήλους ή ανθρώπους που είχαν οργανική σχέση με τις αμερικανικές υπηρεσίες. Εμοιαζε έκπληκτος και επέμενε για αρκετή ώρα να υποστηρίζει ότι μάλλον είχα κάνει λάθος.
Από εκείνη την πρώτη επαφή σχημάτισα την εντύπωση, η οποία εδραιώθηκε με το πέρασμα του χρόνου, ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο πολύ ευγενικό, αλλά και πολύ εύπιστο – έως και αφελή. Με προσκάλεσε να τον επισκεφθώ στο Λονδίνο, στο σπίτι του, πράγμα που έκανα λίγες εβδομάδες μετά. Ηταν φορτωμένο από νοσταλγία για την Ελλάδα. Στους τοίχους είχε κρεμάσει πορτρέτα των προγόνων του. Στην τηλεόραση παρακολουθούσε συνεχώς ελληνικά κανάλια. Ηταν λεπτομερώς ενημερωμένος για το τι συνέβαινε στη χώρα και δεν κουραζόταν να επαναλαμβάνει το πόσο ήθελε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Απλός, με έντονα αυτοσαρκαστικό χιούμορ, ευγενής, έμοιαζε πολύ μοναχικός σε ένα περιβάλλον εξορίας.
Τον Κωνσταντίνο τον «γνώρισα» όμως, πέρα από τις πολύωρες άτυπες συζητήσεις και συνεντεύξεις μας, και μέσα από τις μαρτυρίες των άλλων, ερευνώντας τις ταραγμένες περιόδους του 1960 και του ’70. Τον σκιαγραφούσαν οι άλλοι πρωταγωνιστές, όπως ήταν ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Σπύρος Μαρκεζίνης, ο Στυλιανός Παττακός, ο Νικόλαος Μακαρέζος, ο πάλαι ποτέ αυλάρχης Χαράλαμπος Ποταμιάνος, ο έμπιστος του Κωνσταντίνου, Νίκος Φαρμάκης κ.ά. Πολλοί. Αλλά και αναλύσεις για τον ρόλο και τον χαρακτήρα του είχαν αποθησαυριστεί στα αμερικανικά αρχεία και στις συζητήσεις με όλους σχεδόν τους ανθρώπους που βρέθηκαν σε θέσεις-κλειδιά την περίοδο 1964-74 στις διάφορες αμερικανικές υπηρεσίες.
Ενα πρώτο συμπέρασμα ήταν το γεγονός πως βρέθηκε στον θρόνο σε πολύ μικρή ηλικία και επέλεξε κόλακες, ανεπαρκείς ανθρώπους, οι οποίοι είχαν ενίοτε τη δική τους προσωπική ατζέντα. Βασικός, όσο και μοιραίος, ήταν ο στενός συνεργάτης του και υπασπιστής, ταγματάρχης Μιχάλης Αρναούτης. Ενας άνθρωπος που διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο σε πολλές κρίσιμες στιγμές.
Η μεγάλη κρίση
Οταν ορκίστηκε βασιλιάς, μία σχετικά προφητική έκθεση της αμερικανικής πρεσβείας έγραφε πως «αν ο Κωνσταντίνος αποφάσιζε να περιοριστεί σε έναν συμβολικό ρόλο, χωρίς να αναμειγνύεται στις καθημερινές πολιτικές διαμάχες, θα ενισχυθεί η προοπτική μιας σχετικά ήρεμης θητείας. Αν πάλι το αποφασίσει ότι πρέπει να αναμειγνύεται ενεργά στην πολιτική ζωή, όποτε το έκρινε αναγκαίο, η μοναρχία θα πρέπει να αναμένει ένα θυελλώδες και αβέβαιο μέλλον».
Η πρώτη μεγάλη κρίση ήλθε πολύ γρήγορα και ήταν η σύγκρουσή του με τον Γεώργιο Παπανδρέου, η οποία οδήγησε στην αποστασία και στην πολιτική αποσταθεροποίηση. Στο επίκεντρο ήταν ασφαλώς το ζωτικό ερώτημα ποιος θα ελέγχει τις Ενοπλες Δυνάμεις. Οι χειρισμοί, ξεκινώντας από τις επιστολές που έστειλε στον Παπανδρέου, ήταν πολύ κακοί. Οι σύμβουλοι του πατέρα του, που ήταν πολύ ήπιος και μετριοπαθής, σοκαρίστηκαν όταν τις διάβασαν στον Τύπο. Ο ίδιος –και αυτό μου έκανε πάντοτε εντύπωση– πίστευε ότι θα κέρδιζε στην αναμέτρηση με τους Παπανδρέου και πως ο κόσμος ήταν μαζί του. Για την έκβαση της σύγκρουσης έμοιαζε να είχε διαβεβαιώσεις ότι η πλειοψηφία των βουλευτών της Ενωσης Κέντρου θα έδινε ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση που ορκίστηκε από τον πρόεδρο της Βουλής Αθανασιάδη-Νόβα στις 15 Ιουλίου 1965. Απο ποιον είχε αυτές τις «απόλυτες» διαβεβαιώσεις, δεν μου αποκάλυψε ποτέ.
Ο Κωνσταντίνος είχε εξάλλου κλειστεί και σε ένα στενό κοινωνικό κύκλο Αθηναίων συνδαιτυμόνων, που του μετέφεραν μια απατηλή εικόνα για τις διαθέσεις της κοινής γνώμης απέναντί του. «Ξέρετε», μου έλεγε, «τρώγαμε με φίλους και μου έλεγαν όλοι, “μην ακούτε τους φωνασκούντες· ο λαός είναι μαζί σας, μεγαλειότατε”».
Κοιτώντας πίσω, το πιο μοιραίο λάθος του Κωνσταντίνου ήταν όσα συνέβησαν το 1965. Αν ο ίδιος, και η ακραία πτέρυγα του ελληνικού κατεστημένου της εποχής, δεν εξωθούσαν τα πράγματα στη ρήξη, η πολιτική εξέλιξη της χώρας θα ήταν πολύ διαφορετική. Το πιθανότερο είναι ότι η κυβέρνηση της Ενωσης Κέντρου, υπό την πολύ αδύναμη ηγεσία του Γεωργίου Παπανδρέου και το βάρος των εσωτερικών της συγκρούσεων, θα έκλεινε φυσικά τον κύκλο της και θα είχαμε μια ομαλή εναλλαγή των δύο μεγάλων κομμάτων στην εξουσία. Οι δικοί του ανεύθυνοι χειρισμοί ήταν που –σε συνδυασμό με το άλλοθι που έδωσε η ριζοσπαστικοποίηση μέρους του πολιτικού συστήματος, υπό την επιρροή του Ανδρέα Παπανδρέου– οδήγησαν στη χούντα.
Η δική του εκτροπή
Καθώς πλησιάζαμε στις εκλογές του Μαΐου του 1967 ήταν πλέον καθαρό ότι ο Κωνσταντίνος ετοίμαζε, υπό την άμεση επίβλεψη και τον συντονισμό του Αρναούτη, μια δική του στρατιωτική επέμβαση – το λεγόμενο και κίνημα των στρατηγών. Οι Παπαδόπουλος, Μακαρέζος, Παττακός ήταν απλώς οι «τεχνοκράτες των κινημάτων», αυτοί που ήξεραν να το σχεδιάσουν και να το εκτελέσουν. Ο Κωνσταντίνος δίσταζε συνεχώς να πατήσει το κουμπί για τη δική του εκτροπή. Οι συνταγματάρχες αποφάσισαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Ο Αρναούτης υποτίθεται ότι ήλεγχε το στράτευμα «μέχρι μονάδος», όπως του έλεγε. Ομως, παρότι σε μια σειρά από περιστάσεις κατάλαβε ότι ετοιμαζόταν και άλλο κίνημα από μεσαίους αξιωματικούς, ο Αρναούτης είτε δεν το πήρε στα σοβαρά είτε δεν ενημέρωσε τον βασιλιά. Ο Μακαρέζος μου διηγείτο, για παράδειγμα, ότι, όταν ο Αρναούτης πήγε να ενημερωθεί για την πορεία προετοιμασίας του σχεδίου εκτροπής στο γραφείο του αρχηγού ΓΕΣ, στρατηγού Σπαντιδάκη, πήρε από το γραφείο του τον φάκελο με το σχέδιο συλλήψεων την πρώτη νύχτα. Πρώτο στη λίστα ήταν το δικό του όνομα. Οι συνταγματάρχες είχαν μπερδέψει την «επίσημη» λίστα με τη δική τους. Μόλις ο Αρναούτης είδε τον εαυτό του στον κατάλογο εκείνων που έπρεπε να συλληφθούν, ρώτησε τι «είναι αυτό;». Δεν έδωσε όμως συνέχεια και ο Κωνσταντίνος επέμενε μέχρι τέλους ότι κανείς δεν του το είπε.
«Μα, είστε βέβαιος ότι ήταν άνθρωπος της CIA;», με ρώτησε. «Ξέρετε, ήταν ένα πολύ καλό και ευγενικό παιδί, είχαμε γίνει φίλοι, είχαμε και τα ίδια χόμπι, το σκουός, το τένις και την ιστιοπλοΐα».
Το βράδυ που ξέσπασε το πραξικόπημα, ο Κωνσταντίνος έβλεπε μαζί με την αδελφή του Σοφία μια ταινία γουέστερν σε μια ειδική κινηματογραφική αίθουσα στο Τατόι. Οταν ενημερώθηκε για το τι είχε συμβεί, άρχισε να παίρνει τους συνεργάτες του, προτού κοπεί η τηλεφωνική γραμμή για τα καλά. Μιλούσε με τον Αρναούτη όταν άκουσε από την άλλη άκρη της γραμμής τις ριπές των όπλων. Οι αξιωματικοί που μετείχαν στο πραξικόπημα επιχειρούσαν ήδη να συλλάβουν τον στενότερο συνεργάτη του βασιλιά. Εκείνος κατάλαβε πολύ γρήγορα ότι δεν υπήρχε ούτε μία στρατιωτική μονάδα που να υπακούει στις εντολές τους – ούτε καν οι αλεξιπτωτιστές που εθεωρούντο οι πιο πιστοί σε αυτόν.
Οι σκηνές που ακολούθησαν ήταν τραγικές, για τον ίδιο αλλά κυρίως για τη χώρα. Οι συνταγματάρχες τον επισκέφθηκαν στο Τατόι, με τον Παττακό στον ρόλο του σκληρού αλλά και του «τρελού». Ο ίδιος ο Παττακός είχε ομολογήσει πάντως, σε μια συνέντευξη που είχαμε κάνει, ότι «εκείνες τις πρώτες ώρες με ένα φύσημα θα πέφταμε». Ο Κωνσταντίνος δεν το τόλμησε. Εκ των υστέρων, ο ίδιος προέβαλε ως πράξη «αντίστασης» το γεγονός ότι ζήτησε να αφήσουν τα περίστροφά τους πριν μπουν στην αίθουσα του θερινού ανακτόρου για να τον συναντήσουν και επίσης να αποκλειστεί ο Νίκος Φαρμάκης από τη λίστα αυτών που προόριζαν οι συνταγματάρχες για υπουργούς. Ο Φαρμάκης ήταν προσωπικός φίλος του βασιλέως και τον διαβεβαίωνε λίγες ημέρες πριν: «Μεγαλειότατε, ελέγχετε πλήρως το στράτευμα· το κρατάτε από…». Ηταν ο ίδιος άνθρωπος που τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου εμφανίσθηκε με ένα περίστροφο στο χέρι και οδήγησε ο ίδιος τους συνταγματάρχες με το προσωπικό του αυτοκίνητο στο κτίριο της Βουλής, όπου βρισκόταν τότε το γραφείο του πρωθυπουργού.
Η άλλη πράξη «αντίστασής» του ήταν το ύφος της σιωπής του. Αυτόν τον ισχυρισμό διατύπωσε στην πρώτη μας συνέντευξη. Βγήκε, είχε πει, φωτογραφία με τους συνταγματάρχες, μετά την ορκωμοσία τους, για να δώσει το μήνυμα ότι ήταν δυσαρεστημένος με την εξέλιξη. Εμφανίστηκε κατηφής, ενώ ο κόσμος ήξερε ότι ήταν πάντοτε γελαστός.
Από εκείνο το βράδυ ο Κωνσταντίνος άρχισε να χάνει την ισχύ του και να μένει εντελώς μόνος. Δεν μπορούσε καν να παρακολουθήσει τις εξελίξεις. Οταν επισκέφθηκε τον Λευκό Οίκο και συναντήθηκε με τον πρόεδρο Τζόνσον, δύο μήνες πριν από το δικό του αντικίνημα, το μήνυμα που έλαβε από τους Αμερικανούς ήταν ξεκάθαρο: Δεν θα παρενέβαιναν υπέρ του. Πλέον στήριζαν τη χούντα. Δεν το κατάλαβε, και όπως είπε στους Αμερικανούς συνομιλητές του αργότερα: «Αν το είχατε πει πιο καθαρά, δεν θα έκανα την ίδια κίνηση».
Ακολούθησε η εξορία και η περίοδος της αναμονής, έως την κατάρρευση της χούντας και την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην Αθήνα. Ο ίδιος δεν ξεπέρασε ποτέ τον θυμό του επειδή, κατά την αφήγησή του, ο Καραμανλής τον ξεγέλασε την τελευταία φορά που μίλησαν, στις 23 Ιουλίου 1974, αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα τον περίμενε να επιστρέψει ως βασιλιάς στην Αθήνα.
Σιδερώνοντας την αφήγηση
Ο Κωνσταντίνος είχε δύο στόχους μετά το δημοψήφισμα και την κατάργηση της μοναρχίας: Να επιστρέψει και να ζήσει στην Ελλάδα και να υπερασπιστεί την υστεροφημία του. Το πρώτο το πέτυχε, όταν τα πάθη καταλάγιασαν και μπόρεσε να μετακομίσει στην Αθήνα. Θυμάμαι τον ενθουσιασμό του τον πρώτο καιρό και το πόσο απολάμβανε να διηγείται τις αντιδράσεις απλών πολιτών, ιδίως αντιμοναρχικών πολιτών, όταν τον συναντούσαν. «Μα να δεις πώς έκανε ο ταξιτζής όταν κατάλαβε ποιος είμαι, και ήταν και αριστερός», ήταν μια συνηθισμένη φράση του ύστερα από μια βόλτα στην Αθήνα. Εδειχνε να έχει συμβιβαστεί με την ήττα του και την απώλεια του θρόνου. Ηθελε όμως να καταγραφεί και η δική του εκδοχή της Ιστορίας.
Πάντοτε μου έκανε εντύπωση, πράγμα συνηθισμένο για τους αμφιλεγόμενους πρωταγωνιστές που επιχειρούν να ξαναγράψουν τον ρόλο τους στην Ιστορία, το πόσο ευλαβικά συνεπής έμενε στο δικό του «σενάριο». Επαναλάμβανε τις ίδιες ιστορίες, τις ίδιες στερεότυπες απαντήσεις. Οταν οι συζητήσεις μας ήταν άτυπες, ξέφευγε λίγο. Υπήρχαν όμως μερικές ερωτήσεις που δεν απάντησε ποτέ, όσο και αν τον πίεσα. Ποιος τον είχε διαβεβαιώσει ότι η κυβέρνηση Νόβα θα έπαιρνε ψήφο εμπιστοσύνης; Πήραν χρήματα βουλευτές για να στηρίξουν τις κυβερνήσεις της αποστασίας και από ποιον; Τον επηρέαζε η μητέρα του, όπως ήθελε ο θρύλος της εποχής, και σε ποιον βαθμό;
Ηταν επίσης ένας άνθρωπος που δεν μπορούσε να διαβάσει τις δυνάμεις της Ιστορίας, ούτε να εξηγήσει τι του συνέβη. Θυμάμαι μια συζήτησή μας κατά την οποία επέμενα να τον ρωτάω «γιατί πιστεύετε ότι χάσατε τον θρόνο σας;». Σκέφθηκε πολλή ώρα. Η απάντησή του με άφησε κατάπληκτο. «Ισως επειδή», είπε, «είχα πει κάτι βαρύ για τον Χρήστο Λαμπράκη σε ένα τραπέζι το 1965».
Κοιτώντας πίσω, βλέπω έναν άνθρωπο που δεν είχε την ωριμότητα και τα εφόδια για να βρεθεί στο μάτι του κυκλώνα, μέσα σε ένα άγριο πολιτικό σκηνικό που το όριζαν βυζαντινές μηχανορραφίες. Βλέπω έναν άνθρωπο με μεγάλη ευγένεια, που αγαπούσε την Ελλάδα και που δεν κατάφερε ποτέ να εξηγήσει, κυρίως στον εαυτό του, πώς και γιατί έχασε τον θρόνο του.
H «ελληνική τραγωδία», για να δανειστώ έναν κλασικό τίτλο, ήταν πως η ελληνική κοινωνία είχε έναν απίστευτο οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό δυναμισμό τη δεκαετία του. Ο οποίος αν εξελισσόταν ομαλά θα οδηγούσε σε πραγματική απογείωση της χώρας. Το πολιτικό όμως σύστημα απορρυθμίστηκε και ο Κωνσταντίνος έγινε κομμάτι του άγριου πολιτικού παιχνιδιού. Εδώ ωστόσο φτάνουμε στο ερώτημα που παθιάζει όποιον ασχολείται με την Ιστορία: Τα πρόσωπα οδηγούν τα γεγονότα; Ή τα γεγονότα οδηγούν τα πρόσωπα; Θα ήταν αλλιώς τα πράγματα εάν το τιμόνι, πριν από το ναυάγιο της ελληνικής δημοκρατίας, κρατούσαν άλλα χέρια;
Οποιος είχε γνωρίσει καλά τον Κωνσταντίνο, θα είχε πειστεί ότι στο τέλος πάντα μετράει η προσωπικότητα όσων είχαν πρώτο ρόλο σε δραματικά ιστορικά επεισόδια.
