Το όνομα Καρεμπέ, στη γλώσσα των Κονάκ σημαίνει «θυμωμένος άνθρωπος». Όμως ο διεθνής ποδοσφαιριστής με τα δύο Τσάμπιονς Λιγκ ένα Διηπειρωτικό Κύπελο και ένα Παγκόσμιο σίγουρα δεν έδειχνε ποτέ θυμωμένος παίζοντας ποδόσφαιρο στα μεγάλα «σαλόνια του ποδοσφαίρου». Ίσως γιατί το χρήμα και η δόξα μπόρεσαν να απαλύνουν το αίσθημα της αδικίας και της απαξίωσης στη φυλή του λόγω των μοναδικών του ικανοτήτων.
Θυμωμένος όμως σίγουρα πρέπει να ήταν ο προπάππος του, Γουίλι, ο οποίος υπήρξε ανθρώπινο έκθεμα για φιλοπερίεργους Ευρωπαίους στον ζωολογικό κήπο του Αμβούργου, δείγμα της ανθρώπινης ματαιοδοξίας και σκληρότητας σε μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της Ιστορίας της ανθρωπότητας.
Οι ανθρώπινοι «ζωολογικοί» κήποι -γνωστοί κατ’ ευφημισμό ως «εθνολογικές εκθέσεις» ή «Negro Villages»- ήταν περιφραγμένα θεματικά πάρκα στα οποία εκθέτονταν δημόσια ζωντανοί άνθρωποι τον 18ο, τον 19ο, ακόμη και στις αρχές του 20ού αιώνα, μόλις λίγα χρόνια πριν το σήμερα…
Στόχος, η διασκέδαση των δήθεν ανώτερων πολιτισμικά Ευρωπαίων που με αυτόν τον τρόπο ήθελαν να τονίσουν τις διαφορές τους με τους μη ευρωπαϊκούς λαούς, επιβεβαιώνοντας έτσι τη θεωρία του Δαρβίνου.
Στην Ευρώπη, η ιδέα του θεάματος εξωτικών πληθυσμών εμφανίστηκε στη Γερμανία αρχικά, όπου από το 1874 ο Καρλ Χάγκενμπεκ, πωλητής αγρίων ζώων, είχε την ιδέα να εκθέσει Σαμοανούς και Λάπωνες ως «αμιγώς φυσικούς» πληθυσμούς μπροστά σε επισκέπτες που αναζητούσαν «συγκινήσεις».
Η επιτυχία των πρώτων αυτών εκθέσεων τον οδήγησε από το 1876 να στείλει συνεργάτη του στο Αιγυπτιακό Σουδάν, με σκοπό να συλλέξει ζώα και Νούβιους για να ανανεώσει τις «ατραξιόν» του. Πολύ γρήγορα η πολιτισμένη «ανθρωπότητα» απέκτησε ανάλογους ανθρώπινους ζωολογικούς κήπους στη Νέα Υόρκη, στο Λονδίνο, στη Βαρσοβία, τη Βαρκελώνη και άλλες πόλεις σε όλο τον κόσμο. Τα εξωτικά εκθέματα έκαναν τους Δυτικούς να παραληρούν: Οι υπεύθυνοι των ζωολογικών κήπων παρότρυναν τους θεατές να ταΐζουν τα εκθέματα με μπανάνες και να φωτογραφίζουν τους Αφρικανούς δίπλα σε πιθήκους και χιμπατζήδες για να δείξουν στους επισκέπτες ότι ήταν πιο «συγγενείς» μαζί τους παρά με τον άνθρωπο.
Πόση διαφορά νομίζετε πως είχε αυτή η συμπεριφορά απέναντι σε ανθρώπινα όντα «εκθέματα» από τους σημερινούς ζωολογικούς κήπους ή πάρκα; Καμία.
Οι Ολυμπιακοί της ντροπής
Το 1904 στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Σεντ Λιούις στην Αμερική οι διοργανωτές είχαν τη φαεινή ιδέα να διοργανώσουν ακόμη και αγώνες με «άγριους», όπως τους αποκαλούσαν οι λευκοί Αμερικανοί, αιχμάλωτους ιθαγενείς και μέλη φυλών από την Αφρική, τη Νότια Αμερική, τη Μέση Ανατολή και την Ιαπωνία που κλήθηκαν να πρωταγωνιστήσουν στους «Ολυμπιακούς Αγώνες των αγρίων», σε ένα σοκαριστικό ρατσιστικό πείραμα που είχε στόχο να αποδείξει πως οι αθλητικές τους επιδόσεις ήταν υποδεέστερες αυτές των «πολιτισμένων» λευκών Αμερικανών.
Ο Ιρλανδοαμερικανός Edward Sullivan ήταν εμπνευστής αυτών των «Αγώνων» που διήρκεσαν δύο μέρες με την ονομασία «Ημέρες ανθρωπολογίας», συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον των πιο διάσημων επιστημόνων της εποχής που έσπευσαν να παρακολουθήσουν τα «πειραματόζωα».
Το 1958, το Βέλγιο δημιούργησε μια έκθεση παρουσιάζοντας εκθέματα και ανθρώπους από την αποικία του Κονγκό. Στην είσοδο του Ατόμιουμ, και στο πιο κεντρικό σημείο της παγκόσμιας έκθεσης των Βρυξελλών, οι Βέλγοι είχαν στήσει επτά περίπτερα αφιερωμένα στο Κονγκό -στις εξορύξεις, τις μεταφορές και τη γεωργία- γνωστό ως «Kongorama».
Και κάπου εκεί, μέσα σε «τροπικούς κήπους», «τοποθετούσαν» καθημερινά άνδρες, γυναίκες και παιδιά, ντυμένους με παραδοσιακές φορεσιές, σαν σε βιτρίνα, η οποία χωριζόταν από τους επισκέπτες με μία περίφραξη από μπαμπού. Όπως έγραφε ένας δημοσιογράφος της εποχής, «στην περίπτωση κατά την οποία δεν υπήρχε αντίδραση, τους έριχναν νομίσματα ή περνούσαν από τα ανοίγματα της περίφραξης, μπανάνες».
Ακόμη και σήμερα
Πιο κοντά μας χρονικά, τον Απρίλιο του 1994, ένα δείγμα χωριού της Ακτής Ελεφαντοστού παρουσιάστηκε ως μέρος ενός Αφρικάνικου Σαφάρι στο Port-Saint-Père, κοντά στη Ναντ στη Γαλλία, που αργότερα ονομάστηκε «Πλανήτης Αγριανθρώπων» – «Planète Sauvage».
Επιπλέον, ένα αφρικανικό χωριό, που προοριζόταν για φεστιβάλ τέχνης και πολιτισμού, διοργανώθηκε στον Ζωολογικό Κήπο του Άουγκσμπουργκ στη Γερμανία, τον Ιούλιο του 2005, αποτελώντας αντικείμενο ευρείας κριτικής.
Επίσης, το 2007, Πυγμαίοι φιλοξενήθηκαν σε έναν ζωολογικό κήπο στο Μπραζαβίλ, στο Κονγκό, στο Φεστιβάλ Παναφρικάνικης Μουσικής. Αν και τα μέλη της ομάδας των 20 ανθρώπων, ανάμεσά τους και ένα βρέφος τριών μηνών, δεν ήταν επίσημα στην έκθεση, αναγκάζονταν, ωστόσο, να συλλέγουν καυσόξυλα στον ζωολογικό κήπο για να μαγειρέψουν το φαγητό τους, ενώ τους κινηματογραφούσαν έκθαμβοι οι «πολιτισμένοι» τουρίστες και οι περαστικοί.
Στα τελευταία δείγματα αυτής της «ανθρώπινης» δραστηριότητας μπορεί άνετα να συμπεριληφθεί και το «πείραμα» της εταιρείας μάρκετινγκ Reputation Copenhagen το 2013, στη Δανία, όπου τα στελέχη της είχαν τη φαεινή ιδέα να εκθέσουν ανέργους σε βιτρίνα, επιδεικνύοντας τα προσόντα, αλλά και την εργατικότητά τους, με την ελπίδα κάποιος περαστικός να γίνει εργοδότης τους.
Μια θλιβερή ιστορία
Με την ευκαιρία μπορούμε και να αναφέρουμε την ιστορία της Σάρα Μπάαρτμαν.
Η Σάαρτζι ή Σάρα Μπάαρτμαν ήταν μια νεαρή μαύρη που ανήκε στη νοτιοαφρικανική φυλή Κχόι ή φυλή των Οτεντότων, όπως υποτιμητικά την αποκαλούσαν οι Ολλανδοί άποικοι (στην καθομιλουμένη των Ολλανδών οτεντότος σημαίνει χαζός, πνευματικά καθυστερημένος).
Η Σάρα παρουσίαζε έντονη στεατοπυγία, το οποίο σημαίνει ότι συγκέντρωνε περισσότερο λίπος γύρω από τους γλουτούς και τα οπίσθια. Αυτό σημαίνει ότι διέθετε δυσανάλογα ογκώδεις γλουτούς, μεγάλα στήθη και υπερμεγέθη γεννητικά όργανα.
Με στόχο να κερδίσει χρήματα αυτή αλλά κυρίως το αφεντικό της, ένας λευκός άνδρας με το όνομα Χένρικ Ρεζάρς, την φέρνει στην Ευρώπη για να γίνει έκθεμα σε ζωολογικό κήπο.
Η «μαύρη Αφροδίτη» όπως την αποκάλεσαν σε ντοκιμαντέρ (ειρωνική επίκληση της θεάς του έρωτα) εξευτελίστηκε, ταπεινώθηκε, έγινε θέαμα σε τσίρκο, πειραματόζωο στους επιστήμονες -τόσο ζωντανή, όσο και νεκρή- θέαμα σε όργια των Γάλλων αριστοκρατών και πόρνη.
Η Σάρα πέθανε μόλις πέντε χρόνια μετά τον ερχομό της στην πολιτισμένη Ευρώπη.
Η «μαύρη Αφροδίτη» κατόρθωσε τελικά να βρει τη γαλήνη αρκετά χρόνια μετά τον τραγικό θάνατό της, όταν τα λείψανά της επέστρεψαν με επισημότητα το 2002 στη Νότια Αφρική, στο πλαίσιο του εορτασμού για την Ημέρα της Γυναίκας.
Ο κυρίαρχος της φύσης
Γιατί κάναμε αυτή την αναδρομή στο παρελθόν; Γιατί κάποια στιγμή πρέπει να μιλήσουμε σοβαρά για τη «μανία» αυτή του ανθρώπου να θέτει άλλα είδη του ζωικού βασιλείου ή άλλους ανθρώπους, όπως αναφέρθηκε σε αυτή τη σύντομη αναδρομή, σαν εκθέματα και αξιοπερίεργες ατραξιόν σε ζωολογικούς κήπους.
Και για να το ξεκαθαρίσουμε, ένας ζωολογικός κήπος δεν προσφέρει απολύτως τίποτε επιμορφωτικά παρά μόνο αναπαράγει την εικόνα του «ανθρώπου κυρίαρχου της φύσης» και των «ζώων αντικειμένων».
Τα ζώα αποτελούν αναπόσπαστα και λειτουργικά μέρη των οικοσυστημάτων και της βιόσφαιρας και μόνο η μελέτη τους ελεύθερα στο φυσικό τους περιβάλλον μπορεί να βοηθήσει την έρευνα, όχι η αιχμαλωσία που προκαλεί σε αυτά ψυχικές και σωματικές ασθένειες, όπως η «στερεοτυπία», μια επαναλαμβανόμενη ή τελετουργική συμπεριφορά, ο αυτοακρωτηριασμός και η κατάθλιψη σε χώρους που οι συνθήκες διαβίωσης και η υγειονομική φροντίδα είναι ακατάλληλες και αποτυγχάνουν να διασφαλίσουν ένα βιώσιμο περιβάλλον για τα άγρια ζώα που φιλοξενούν.
Είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως τα ζώα αυτά είναι αισθανόμενα (sentient) και έχουν νομική προσωπικότητα (personhood), άρα και δικαιώματα. Και ακριβώς επειδή τα ζώα έχουν δικαιώματα τότε, ναι, όταν σκοτώσεις κάποιο που έχει διαφύγει πρόκειται για δολοφονία.
Όντα με δικαιώματα
Για να είμαστε ξεκάθαροι, οι χιμπατζήδες έχουν ξεκάθαρες προσωπικότητες, είναι ζώα ευφυή και με ενσυναίσθηση. Μάλιστα, υπάρχει αξιόλογη οργάνωση στην Αμερική με τον γνωστό δικηγόρο Steven Wise που λέγεται «NonHuman Rights Project», η οποία έχει ξεκινήσει να εκπροσωπεί ζώα (όπως χιμπατζήδες και ελέφαντες) σε δικαστήρια και προσπαθεί να αλλάξει τους νόμους ώστε να μπορούν να έχουν αναγνωρισμένα δικαιώματα.
Οπότε στο πρόσφατο περιστατικό με τη θανάτωση του χιμπατζή στο Αττικό Ζωολογικό Πάρκο προκύπτουν ερωτήματα αναφορικά με το ποια είναι τα πρωτόκολλα που ισχύουν σε τέτοιους χώρους και αν τηρήθηκαν τα προβλεπόμενα. Δεύτερον, αν ένα ζώο που θα έπρεπε να ζει ελεύθερο στη φύση έχει εγκλωβιστεί και γιατί στο Αττικό Ζωολογικό Πάρκο και τέλος ένα μεγάλο θέμα, περισσότερο ουσιώδες, είναι αν πρέπει να υπάρχουν τέτοιοι χώροι.
Το ηθικό ζήτημα παραμένει πάντα ίδιο: Μπορούν να χρησιμοποιούνται τα ζώα ως αντικείμενα για να «ψυχαγωγούνται» τα παιδιά και να περνούν την ώρα τους οι μεγάλοι; Είναι σωστό ζώα που ανήκουν στην άγρια φύση να αιχμαλωτίζονται για εμπορικούς λόγους;
Τα ζώα δεν είναι υποδεέστερα από τους ανθρώπους και οι λέξεις που επιλέγουμε για να χαρακτηρίσουμε ένα γεγονός κρύβουν και τη στάση μας απέναντι σε αυτά.
Θα πρέπει λοιπόν να δούμε για το αν ως ανθρωπότητα θα συνεχίσουμε να συντηρούμε ζωολογικούς κήπους (ούτε τσίρκο βέβαια), ενώ θέλουμε συνάμα να λεγόμαστε πολιτισμένοι, ακόμη και αν τα ζώα δεν κρατούνται σε κλουβιά αλλά έχουν περισσότερο ελεύθερο χώρο για να κινηθούν.
Και φυσικά θα πρέπει τα παιδιά μας να μαθαίνουν ότι τα ζώα δεν είναι πλάσματα προς εκμετάλλευση ούτε και να χαίρονται σαν να βλέπουν κινούμενα σχέδια όταν τα πλησιάζουν στη φυλακή τους. Η κατακλείδα δεν είναι αν ο χιμπατζής έπρεπε ή όχι να θανατωθεί. Ο χιμπατζής του Αττικού Πάρκου δολοφονήθηκε επειδή θέλησε να αποδράσει από μία φυλακή όπου ΟΛΟΙ οι έγκλειστοι είναι ΑΘΩΟΙ!
