Ηταν ένα απρόσμενο εύρημα. Το Σάββατο 18 Φεβρουαρίου, πάνοπλοι αστυνομικοί της βουλγαρικής Δίωξης Οργανωμένου Εγκλήματος κατά τη διάρκεια έρευνάς τους στη Σόφια ανακάλυψαν έναν πίνακα που θύμιζε στην τεχνοτροπία τα έργα του Αμερικανού ζωγράφου Τζάκσον Πόλοκ. Στο πίσω μέρος είχε μια χειρόγραφη αφιέρωση με την ημερομηνία γενεθλίων της ηθοποιού Λορίν Μπακόλ, καθώς και μια επιγραφή στα ρουμανικά. Επί δεκαετίες, αυτός ο πίνακας, του οποίου η γνησιότητα πλέον εξετάζεται, φέρεται να βρισκόταν στην Αθήνα στην κατοχή μιας ελληνικής οικογένειας.
Η είδηση ότι μπορεί να εντοπίστηκε ένα μη καταγεγραμμένο στη βιβλιογραφία, μέχρι πρότινος άγνωστο διεθνώς έργο του Αμερικανού ζωγράφου, έχει κάνει τις τελευταίες εβδομάδες τον γύρο του κόσμου. Ο υπουργός Εσωτερικών της Βουλγαρίας, Ιβάν Ντεμερτζίεφ, δήλωσε ότι ο πίνακας ήταν μέρος της συλλογής του πρώην δικτάτορα της Ρουμανίας Νικολάε Τσαουσέσκου και μάλιστα εξέφρασε τη βεβαιότητά του για την αυθεντικότητά του, παρότι οι σχετικές έρευνες δεν φαίνεται να έχουν ολοκληρωθεί. Η αναφορά του κινητοποίησε τον Ρουμάνο υπουργό Πολιτισμού, Λούσιαν Ρομασκάνου. «Εφόσον επιβεβαιωθούν η γνησιότητα του έργου και η σύνδεσή του με τη χώρα μας, θα λάβουμε όλα τα απαραίτητα μέτρα για τον επαναπατρισμό του», επισήμανε.
Πώς ταξίδεψε από την Αθήνα στη Σόφια ο πίνακας και ποιο είναι το νήμα που φέρεται να τον συνδέει με τον Τσαουσέσκου και την Ελλάδα; Η «Κ» επικοινώνησε με την Εθνική Πινακοθήκη της Βουλγαρίας, μίλησε με ερευνητές που εξειδικεύονται στα έργα του Πόλοκ στις ΗΠΑ, καθώς και με ιστορικούς στη Ρουμανία, αναζήτησε στοιχεία στην Αθήνα και παρουσιάζει άγνωστες πτυχές της υπόθεσης.
Το χρονικό
Σε βουλγαρικά ΜΜΕ αναφέρθηκε ότι ο πίνακας ανήκε στη συλλογή του Τσαουσέσκου, ο οποίος φέρεται να τον παρέδωσε σε έναν έμπιστο αξιωματούχο του προτού εκτελεστεί, το 1989. Η κόρη του αξιωματούχου παντρεύτηκε έναν Ελληνα και το έργο έπειτα από χρόνια βρέθηκε στην Αθήνα. Εχοντας στη διάθεσή της τα στοιχεία του στρατιωτικού, η «Κ» επιχείρησε να διασταυρώσει κάποιες λεπτομέρειες. Ο Ρουμάνος ιστορικός Στεζαρέλ Ολάρου, ο οποίος έχει μελετήσει τα αρχεία της Κρατικής Υπηρεσίας Ασφαλείας Σεκιουριτάτε, επιβεβαίωσε ότι πρόκειται για αληθινό πρόσωπο. Στα εθνικά αρχεία της χώρας εμφανίζεται ένας συνταγματάρχης με το ίδιο ονοματεπώνυμο, ο οποίος φαίνεται να αποστρατεύτηκε το 1982. «Οι περισσότεροι από τους πίνακες της οικογένειας Τσαουσέσκου κατασχέθηκαν το 1990, αλλά οι απόγονοί τους κατάφεραν να τους πάρουν πίσω έπειτα από χρόνια αφού τους διεκδίκησαν δικαστικά. Επρόκειτο για έργα διάσημων Ρουμάνων ζωγράφων, δεν είχα ακούσει ξανά για Πόλοκ», λέει ο Ολάρου, χωρίς να αποκλείει πάντως και αυτό το ενδεχόμενο.
Η «Κ» επικοινώνησε με τον άνθρωπο που είχε το έργο στην κατοχή του στην Αθήνα. Εκείνος, όμως, προτίμησε να μην τοποθετηθεί δημοσίως όσο παραμένει ανοιχτή η υπόθεση. Κατά μία εκδοχή, η οποία δεν δύναται ακόμη να διασταυρωθεί από την «Κ», ο Ρουμάνος στρατιωτικός είχε κερδίσει την εύνοια του Τσαουσέσκου διότι φέρεται να είχε εγγυηθεί για την ασφάλειά του όταν εκείνος διαπραγματεύτηκε τη λήξη μιας μεγάλης απεργίας μεταλλωρύχων στα δυτικά της χώρας.
Δεν είναι ακόμη γνωστό εάν η Δίωξη Οργανωμένου Εγκλήματος της Βουλγαρίας κινητοποιήθηκε έπειτα από κάποια καταγγελία. Σύμφωνα και με βουλγαρικά ΜΜΕ, η αστυνομία της χώρας είχε ήδη συγκεντρώσει πληροφορίες και ερευνούσε μια ύποπτη συναλλαγή ενός σημαντικού έργου τέχνης. Κατά μία εκδοχή, ένας άντρας με καταγωγή από την Κρήτη και επιχειρηματική δραστηριότητα στη Βουλγαρία φέρεται να προσέγγισε ένα μέλος της ελληνικής οικογένειας και να το έφερε σε επαφή με έναν Βούλγαρο, τον οποίο παρουσίασε ως υποτιθέμενο γνώστη της τέχνης και επίδοξο πολιτικό παράγοντα. Αυτός ως μεσάζων θα αναλάμβανε την πώληση του πίνακα.
Ενας πιστοποιημένα γνήσιος πίνακας του Πόλοκ μπορεί να αξίζει εκατομμύρια ευρώ. Ενα αντίστοιχο έργο, όμως, που δεν έχει εξεταστεί ως προς την αυθεντικότητά του και «αποδίδεται» στον καλλιτέχνη ενδέχεται να πωληθεί μόνο προς μερικές δεκάδες χιλιάδες ευρώ. Σε αυτή την περίπτωση, η τιμή διαμορφώνεται αναλόγως του ποιος είναι ο τελικός αποδέκτης και τι πιστεύει ο ίδιος ως αληθινή πληροφορία.
Ο πίνακας πιθανότατα μεταφέρθηκε χωρίς το τελάρο οδικώς στη Βουλγαρία, ενώ δεν έχει διευκρινιστεί εάν είχε ζητηθεί άδεια εξαγωγής από την Εθνική Πινακοθήκη, όπως προβλέπεται. Κατά την αστυνομική επιχείρηση στη Σόφια συνελήφθησαν ο Βούλγαρος μεσάζων και τρεις Ελληνες. Οι Βούλγαροι μέσω της Europol ζήτησαν τη συνδρομή της Δίωξης Οργανωμένου Εγκλήματος Κρήτης, καθώς τουλάχιστον ένας εκ των συλληφθέντων κατάγεται από το νησί. Αστυνομικοί από την Κρήτη ταξίδεψαν στην Αθήνα και πραγματοποίησαν το πρωί της 19ης Φεβρουαρίου έρευνες σε δύο διαμερίσματα και μια αποθήκη. Κατάσχεσαν πινέλα, σφραγίδες και έργα μικρών και μεγάλων διαστάσεων, τα οποία αποδίδονται σε Ελληνες και ξένους καλλιτέχνες. Αστυνομική πηγή ανέφερε στην «Κ» ότι αυτά τα έργα θα εξεταστούν ως προς την αυθεντικότητά τους, χωρίς να διευκρινίσει ποιος ειδικός θα πραγματοποιήσει αυτή την έρευνα.
Το μέλος της ελληνικής οικογένειας που κατείχε τον πίνακα του Πόλοκ κρατήθηκε για 24 ώρες στη Βουλγαρία προτού αφεθεί ελεύθερο. Μέχρι στιγμής, σύμφωνα με τον δικηγόρο του, δεν προκύπτει να εκκρεμεί κάποια δίωξη εις βάρος του. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», μέλη της οικογένειας στο παρελθόν έχουν στραφεί νομικά εναντίον δύο ιστορικών τέχνης στην Ελλάδα επειδή αμφισβήτησαν τη γνησιότητα έργων που είχαν πουλήσει.
Οι εισαγγελικές αρχές στη Σόφια ανακοίνωσαν ότι μια πρώτη ανάλυση στον πίνακα έδειξε τα χρώματα είναι παρόμοια με εκείνα που χρησιμοποιούνταν στα χρόνια του Πόλοκ. Ωστόσο, μια τριμελής επιτροπή Βουλγάρων ειδικών, σύμφωνα με τα ΜΜΕ της γειτονικής χώρας, συνιστά υπομονή, επισημαίνοντας ότι αυτό το στοιχείο δεν αρκεί για να προκύψει τελικό συμπέρασμα και προτείνει περαιτέρω αναλύσεις. «Καθώς η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη δεν μπορούμε να μοιραστούμε άλλες πληροφορίες», απάντησε στην «Κ» εκπρόσωπος της Εθνικής Πινακοθήκης της Βουλγαρίας.
Το μέλος της ελληνικής οικογένειας η οποία κατείχε τον πίνακα, που αποδίδεται στον Αμερικανό ζωγράφο, κρατήθηκε για 24 ώρες στη Βουλγαρία προτού αφεθεί ελεύθερο.
Ψάχνοντας τρίχες στην μπογιά
«Ακόμη και εάν αυτό το έργο είναι αυθεντικό, κάτι για το οποίο αμφιβάλλω σε μεγάλο βαθμό, τότε δεν υπάρχει θέση γι’ αυτό στην αγορά, καθώς δεν υφίσταται πλέον κάποιος φορέας πιστοποίησής του», εξηγεί στην «Κ» η Αμερικανίδα Κολέτ Λολ, ιδρύτρια και διευθύντρια της συμβουλευτικής εταιρείας Art Fraud Insights, η οποία ειδικεύεται στον εντοπισμό πλαστών έργων τέχνης. «Εάν αυτό το έργο προέρχεται από νόμιμη συλλογή, εάν ανήκε σε μια διάσημη Αμερικανίδα ηθοποιό, κάπου θα είχε καταγραφεί. Θα υπήρχε σε μια φωτογραφία, σε έγγραφα κληρονομιάς, στη μνήμη κάποιου ανθρώπου», προσθέτει.
Πριν από χρόνια τής είχε ανατεθεί να λύσει ένα μυστήριο. Για περίπου έξι δεκαετίες, η χήρα του Πολοκ, ζωγράφος Λι Κράσνερ, και η ερωμένη του, Ρουθ Κλίγκμαν, έριζαν σχετικά με την αυθεντικότητα ενός έργου που αποδιδόταν σε εκείνον. Η Κλίγκμαν επέμενε πως ο ζωγράφος το είχε δημιουργήσει για την ίδια το καλοκαίρι του 1956, λίγες εβδομάδες προτού σκοτωθεί σε τροχαίο. Ειδικοί του ιδρύματος Πόλοκ-Κράσνερ απέρριπταν αυτή την εκδοχή και δεν δέχονταν να εντάξουν το έργο στους καταλόγους τους.
Στην έρευνα συμμετείχε ο χημικός Νικ Πετράκο, ο οποίος προηγουμένως είχε εργαστεί για πολλά χρόνια στο εγκληματολογικό εργαστήριο της αστυνομίας της Νέας Υόρκης. Πλέον προσεγγίζει κάθε έρευνα γύρω από έργα ζωγραφικής όπως θα έκανε και σε μια σκηνή εγκλήματος. «Από τα 100 έργα ζωγραφικής που έχω εξετάσει και αποδίδονται στον Πόλοκ, μόνο ένα ήταν αυθεντικό», λέει στην «Κ». Σήμερα είναι καθηγητής στο κολέγιο Ποινικής Δικαιοσύνης John Jay και, μεταξύ άλλων, η μέθοδός του εστιάζεται και στην ανάλυση τριχών, ινών, σκόνης και άλλων στοιχείων, τα οποία μπορεί να έχουν πέσει πάνω στον πίνακα και να έχουν παγιδευτεί κάτω από την μπογιά.
Στην περίπτωση του πίνακα της Κλίγκμαν, πέρα από τα υπόλοιπα τεκμήρια που συλλέχθηκαν, ο Πετράκο εντόπισε και μία τρίχα πολικής αρκούδας. Η ανακάλυψη αρχικά τον παραξένεψε. Στη σοφίτα, όμως, του σπιτιού του Πόλοκ στο Ιστ Χάμπτον υπήρχε ακόμη φυλαγμένο ένα χαλί από τρίχωμα πολικής αρκούδας, οπότε η σύνδεση έγινε αυτομάτως. Το εύρημα έδειχνε πού θα μπορούσε να είχε δημιουργηθεί ο συγκεκριμένος πίνακας. «Ακόμη και αυτός ο πίνακας με το τεκμηριωμένο ιστορικό προέλευσης και τις αποδείξεις υπέρ του δεν έχει γίνει πλήρως αποδεκτός στην αγορά της τέχνης. Γιατί η αγορά της τέχνης αποστρέφεται το ρίσκο», παρατηρεί η Λολ.
Η ίδια κάνει λόγο για πίνακες που έχουν εγκλωβιστεί σε μια γκρίζα ζώνη, σε ένα «καθαρτήριο». Το 1996, το ίδρυμα Πόλοκ-Κράσνερ τερμάτισε τη λειτουργία του συμβουλίου που αναλάμβανε την πιστοποίηση έργων του Αμερικανού ζωγράφου. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σε περιπτώσεις αντίστοιχων ιδρυμάτων, αλλά και ιδιωτών ιστορικών τέχνης, μια τάση αποχής από εκτιμήσεις γνησιότητας. Σε περίπτωση που η κρίση τους δεν βρίσκει σύμφωνο τον συλλέκτη ή κάτοχο ενός έργου ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος μιας αγωγής εναντίον τους. Οπότε προτιμούν να μην μπλέξουν σε δικαστικές περιπέτειες.
Την αυθεντικοποίηση έργων του Πόλοκ πλέον αναλαμβάνει το Διεθνές Ιδρυμα Ερευνών της Τέχνης (IFAR). Η εκτελεστική διευθύντρια του IFAR, δρ Σάρον Φλέτσερ, απάντησε γραπτώς στην «Κ» ότι δεν έχουν εξετάσει τον πίνακα στη Βουλγαρία, ούτε τους είχε ζητηθεί ακόμη η βοήθειά τους από τις αρχές της βαλκανικής χώρας.
Πρόσθετες έρευνες
Ο Πετράκο εκφράζει αμφιβολίες ως προς τη γνησιότητα του πίνακα που ανακαλύφθηκε στη Βουλγαρία. Οπως λέει, στο παρελθόν πλαστογράφοι έχουν επιχειρήσει να αντιγράψουν τις κινήσεις του Πόλοκ χρησιμοποιώντας χρώματα και καμβά που αντιστοιχούν στην εποχή του. Κατά τον ίδιο πρέπει να γίνουν πιο λεπτομερείς αναλύσεις σε οποιοδήποτε στοιχείο μπορεί να έχει παγιδευτεί κάτω από την μπογιά, καθώς και μια γραφολογική εξέταση της υπογραφής. Η Λολ προσθέτει ότι πολύ εύκολα κάποιος μπορεί να αγοράσει μπογιά εκείνης της περιόδου ακόμη και από το Διαδίκτυο.
«Υπάρχουν διάφοροι μύθοι γύρω από τον Πόλοκ, γιατί έπινε πολύ αλκοόλ και είχε δώσει κάποιους πίνακές του για να αποπληρώσει χρέη. Νομίζω, όμως, ότι δεν συνέβη πολλές φορές», σημειώνει η Λολ προσθέτοντας ότι γύρω από αυτή την πληροφορία έχουν χτιστεί διάφορα αφηγήματα. Η ίδια θυμάται την περίπτωση του Τζον Ντάρεν Ρε, ο οποίος μεταξύ 2005 και 2014 είχε πουλήσει διάφορα έργα που παρουσίαζε ως του Πόλοκ. Υποστήριζε ότι τα είχε βρει ανακαινίζοντας το υπόγειο του σπιτιού του. Ο προηγούμενος ιδιοκτήτης ήταν στενός φίλος του Πόλοκ και της συζύγου του, οπότε ο Ρε είχε πατήσει σε μια αληθινή πληροφορία για να πλάσει την ιστορία του. Κατάφερε να αποσπάσει περίπου 800.000 δολάρια από ένα φαρμακοποιό στις ΗΠΑ, ώσπου η απάτη αποκαλύφθηκε από το FBI, ο δράστης ομολόγησε και φυλακίστηκε.
«Ο κόσμος πιστεύει ότι η απάτη στην τέχνη είναι ένα έγκλημα χωρίς θύμα, ότι μόνο οι πλούσιοι την πληρώνουν. Πρόκειται όμως για έγκλημα κατά των ιστορικών αρχείων. Εάν κάτι εισαχθεί στο σώμα της δουλειάς ενός καλλιτέχνη, ενώ δεν ανήκει εκεί, παίρνει μια θέση στην ιστορία που δεν έχει κερδίσει», υπογραμμίζει η Λολ. «Αντιμετωπίζω αυτές τις υποθέσεις ως εγκλήματα κατά του πολιτισμού».
