Από την πρώτη στιγμή που επιβεβαιώθηκε η πλανητική επιδημία, η διεθνής επιστημονική κοινότητα των ιολόγων και επιδημιολόγων ήλπιζε ότι ο απειλητικός ιός δεν θα μεταλλάσσεται με μεγάλη ταχύτητα, επειδή οι κορονοϊοί διαθέτουν έναν μοριακό μηχανισμό διόρθωσης των τυχαίων μεταλλάξεων που εμφανίζονται συχνά κατά την αναπαραγωγή τους. Κάτι που, δυστυχώς, δεν επαληθεύτηκε, αφού έναν χρόνο μετά, μέχρι τον Φεβρουάριο 2021, είχαν καταγραφεί περίπου 4 χιλιάδες μεταλλαγμένοι ιοί. Οι περισσότερες από αυτές τις μεταλλάξεις δεν συνέβαλαν καθόλου στη βελτίωση της μεταδοτικότητας των κορονοϊών και, όπως φαίνεται, μόνο πέντε παραλλαγές επικράτησαν επειδή τους προσφέρουν κάποιο πλεονέκτημα.
Σε αυτή τη φάση της πανδημίας COVID-19, ένα από τα πιο καυτά ζητήματα είναι οι νέες και πιθανά πιο μολυσματικές παραλλαγές του κορονοϊού. Από αυτές ξεχωρίζουν για την υψηλή μεταδοτικότητά τους η βρετανική, η νοτιοαφρικανική, η βραζιλιανή και δύο αμερικανικές παραλλαγές του αρχικού κορονοϊού, που, εδώ κι έναν χρόνο, εξαπλώνεται μεταλλασσόμενος στις πέντε ηπείρους.
Πόσο απειλητικές είναι οι νέες μεταλλάξεις του κορονοϊού που ανιχνεύονται;
H πανούργα αναπαραγωγική στρατηγική του νέου κορονοϊού SARS-CoV-2 και όλων των άλλων ζωικών κορονοϊών, που έχουν γονιδίωμα από RNA και όχι όπως εμείς από DNA, είναι η εξής: αφού εισβάλουν στα κύτταρά μας, μετατρέπουν, χάρη στο ειδικό ένζυμο που διαθέτουν, τη λεγόμενη «αντίστροφη μεταγραφάση», το πολύ μικρό γονιδίωμά τους από RNA σε ένα μονόκλωνο μόριο DNA, το οποίο όταν ενσωματωθεί στο δίκλωνο ανθρώπινο DNA, χρησιμεύει ως εκμαγείο για την παραγωγή από τα κύτταρά μας αντιγράφων του μονόκλωνου RNA του ιού.
Σε αντίθεση με το ανθρώπινο είδος, που από εξελικτική άποψη εμφανίστηκε πολύ πρόσφατα στην ιστορία της ζωής του πλανήτη, οι κορονοϊοί είναι ασυγκρίτως αρχαιότεροι και επομένως διαθέτουν κάποια βιολογικά πλεονεκτήματα. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι λιγοστές γενετικές πληροφορίες των κορονοϊών είναι κωδικευμένες στο μονόκλωνο RNA τους, επιτρέπει στα λιγοστά γονίδιά τους να μεταλλάσσονται ασύλληπτα ταχύτερα από τα δικά μας πολυάριθμα γονίδια που είναι κωδικευμένα στο δίκλωνο DNA μας.
Συνεπώς, οι μικροσκοπικοί κορονοϊοί μπορούν όχι μόνο να προσαρμόζονται και να εξελίσσονται πολύ ταχύτερα από εμάς, αλλά επιπλέον έχουν στη διάθεσή τους περισσότερους από 7,5 δισεκατομμύρια ανθρώπινους οργανισμούς για να «μολύνουν».
Κατανοούμε, λοιπόν, εύκολα το γιατί η εκρηκτική αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού (που διπλασιάστηκε τα τελευταία 100 χρόνια!) συμβάλλει αποφασιστικά στην εξέλιξη και την πανδημική διάδοση των μικροσκοπικών μολυσματικών παραγόντων, όπως π.χ. ο νέος κορονοϊός. Πράγματι, από όλες τις σχετικές έρευνες επιβεβαιώνεται η υποψία ότι η πρωτοφανής πυκνότητα και η μεγάλη κινητικότητα των ανθρώπινων πληθυσμών στην εποχή μας, σε συνδυασμό με τη συστηματική υποβάθμιση του οικολογικού περιβάλλοντος από τις δραστηριότητές μας ευνοούν την πλανητική διάδοση, και άρα την υψηλή μεταλλαξιμότητα του νέου κορονοϊού.
Εκτός, όμως, από τα ανθρωπογενή αίτια της νέας επιδημίας COVID-19, ποιες είναι οι αναγκαίες βιολογικές προϋποθέσεις για την ανάδυση και την επικράτηση νέων πιο επιθετικών παραλλαγών του κορονοϊού; Η ανάλυση του γονιδιώματος των κορονοϊών SARS-CoV-2 έδειξε ότι, από τις διαρκείς μεταλλάξεις και τις πολυάριθμες προσαρμοστικές αλλαγές του αρχικού κορονοϊού, τρεις είναι οι χαρακτηριστικές αλλαγές που παίζουν αποφασιστικό ρόλο για τη μεταδοτική επιτυχία των νέων παραλλαγών.
Οι πέντε συχνότερες πλανητικές παραλλαγές
Οι διαπιστωμένες σε ολόκληρο τον πλανήτη αλλαγές του αρχικού κορονοϊού είναι: η υψηλότερη μεταδοτική ικανότητα του νέου στελέχους, που οφείλεται σε ειδικές μεταλλάξεις στα γονίδια του ιού που κωδικοποιούν τις πρωτεΐνες των ακίδων (spike protein). Αυτές οι μεταλλάξεις διευκολύνουν, αφενός, την είσοδο του κορονοϊού στα κύτταρά μας και, αφετέρου, την πολύ ταχύτερη διάδοσή του στους ανθρώπινους πληθυσμούς. Ποιες είναι, όμως, και πότε εμφανίστηκαν οι σπουδαιότερες, μέχρι τώρα, παραλλαγές του κορονοϊού;
1) Η βρετανική παραλλαγή (B.1.1.7), απομονώθηκε πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο 2020 στην Αγγλία, ενώ η πρώτη περίπτωση μόλυνσης στην Ευρώπη ανιχνεύτηκε στις 9 Νοεμβρίου 2020. Η επιδημιολογική έρευνα έδειξε ότι μπορεί να είναι έως και 50% πιο μολυσματική από τον αρχική μορφή του ιού. Ατομα που μολύνθηκαν από αυτή τη βρετανική παραλλαγή εντοπίστηκαν στη Δανία, τη Σουηδία, τη Γαλλία, την Ισπανία, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ελλάδα και τον Λίβανο.
Η αγγλική παραλλαγή «Β.1.1.7» περιέχει 17 μεταλλάξεις, οι περισσότερες από τις οποίες αφορούν γονίδια που σχετίζονται με τις πρωτεΐνες των ακίδων του ιού. Τα τεστ ανίχνευσης και ιχνηλάτησης στη Βρετανία έδειξαν ότι αυτή η παραλλαγή του κορονοϊού από τις 20 Σεπτεμβρίου μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου 2020 αντιστοιχούσε στο 28% των συνολικών μολύνσεων, ενώ την πρώτη εβδομάδα του Δεκεμβρίου είχε ήδη ανέλθει στο 62%, απόδειξη της υψηλής μολυσματικότητας και μεταδοτικότητάς της!
Πάντως, οι περισσότεροι άνθρωποι που μολύνονται και ασθενούν από τη βρετανική παραλλαγή δεν διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο, επειδή αυτή η παραλλαγή, αν και μεταδίδεται πολύ πιο εύκολα, δεν προκαλεί συνήθως σοβαρά συμπτώματα και παρά τους αρχικούς φόβους, δεν προέκυψε τελικά ότι είναι πιο μεταδοτική στα παιδιά. Απ’ ό,τι φαίνεται, μέχρι τώρα, είναι αντιμετωπίσιμη και από τα τρία διαθέσιμα εμβόλια.
2) Η ισπανική παραλλαγή (Β.177), εντοπίστηκε αρχικά στην Ισπανία το προηγούμενο καλοκαίρι και όπως διαπίστωσαν περιέχει τη μετάλλαξη «A222V» που σχετίζεται με μια πρωτεΐνη των ακίδων του κορονοϊού. Μια μετάλλαξη που, σύμφωνα με εργαστηριακές έρευνες, φαίνεται πως καθιστά πιο εύκολα αναγνωρίσιμο τον κορονοϊό από τα αντισώματά μας και επομένως είναι μια πιο ήπια εκδοχή της νόσου COVID-19.
Μέσα σε λίγους μήνες η ισπανική παραλλαγή έγινε η πιο συχνά ανιχνεύσιμη μορφή κορονοϊού στην Ευρώπη, μολονότι οι επιδημιολόγοι δεν διαπίστωσαν μεγαλύτερη μολυσματικότητα της παραλλαγής από τον αρχικό κορονοϊό.
3) Η παραλλαγή της Νότιας Αφρικής (B.1.351), απομονώθηκε και ταυτοποιήθηκε πρώτη φορά τον Οκτώβριο 2020 στη Νότια Αφρική, ενώ η πρώτη περίπτωση στην Ευρώπη εντοπίστηκε στις 28 Δεκεμβρίου. Αν και η νοτιοαφρικανική παραλλαγή «B.1.351» εμφανίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα με τη βρετανική παραλλαγή «B.1.1.7», αυτές διαφέρουν, επειδή μόνο η νοτιοαφρικανική παραλλαγή έχει τη μετάλλαξη N501Y.
Πάντως, στην αφρικανική ήπειρο, καταγράφηκε στη Νιγηρία από τον καθηγητή Κρίστιαν Χάπι και άλλη παραλλαγή του SARS-CoV-2, που παρουσιάζει ανάλογες μεταλλάξεις με εκείνες της παραλλαγής που εντοπίστηκε αρχικά στη Βρετανία.
Η νοτιοαφρικανική παραλλαγή πρέπει να ιχνηλατείται προσεκτικά και να ανιχνεύεται εγκαίρως επειδή παρουσιάζει πολύ υψηλή μολυσματικότητα και μεταδοτικότητα και οι πρώτες κλινικές μελέτες έδειξαν ότι ενδέχεται να περιορίζει την αποτελεσματικότητα των εμβολίων, οπότε οι ερευνητές εξετάζουν το ενδεχόμενο αυτή η παραλλαγή να προκαλεί ευκολότερα έναν μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που θα μολύνονται ξανά από τη νόσο COVID-19.
4) Η παραλλαγή της Βραζιλίας (B.1.1.28), απομονώθηκε πρώτη φορά τον Ιανουάριο 2021 στη Βραζιλία και την Ιαπωνία, ενώ στις 25 Ιανουαρίου είχε ήδη ανιχνευτεί σε 8 διαφορετικές χώρες. Μολονότι είναι δύσκολο να μάθουμε πότε προέκυψε, υπάρχουν ήδη δύο διαφορετικές μορφές αυτής της παραλλαγής, η P.1 και η P.2. Από αυτές μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η P.1, επειδή έχει περισσότερες μεταλλάξεις, μεταδίδεται ευκολότερα και ανιχνεύεται σε διάφορες χώρες.
5) Οι παραλλαγές των ΗΠΑ (B.1427 και B.1429), μια νέα παραλλαγή του κορονοϊού εμφανίστηκε πρόσφατα με δύο ελαφρά διαφορετικές μορφές στις ΗΠΑ, έχει κυριαρχήσει στη Νότια Καλιφόρνια και ήδη ανιχνεύεται και αλλού. Παρουσιάζει υψηλότερη μολυσματικότητα, μεταδοτικότητα και θνητότητα από άλλες παραλλαγές, ενώ φαίνεται πως είναι και πιο ανθεκτική στα σημερινά εμβόλια. Εντοπίστηκαν πρώτη φορά στη Νότια Καλιφόρνια στις 22 Ιανουαρίου και έκτοτε ανιχνεύονται όλο και πιο συχνά σε διάφορες Πολιτείες των ΗΠΑ, καθώς και σε μακρινές χώρες, όπως Δανία, Αυστραλία, Βρετανία κ.α.
Είναι αποτελεσματικά τα εμβόλια κατά των παραλλαγών;
Αραγε, αυτές οι συνεχείς παραλλαγές του κορονοϊού θα επηρεάσουν και σε ποιο βαθμό την αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων εμβολίων; Για να απαντήσει κανείς σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα θα πρέπει να λάβει υπόψη ότι όλοι οι κορονοϊοί RNA -και ο νέος κορονοϊός SARS-CoV-2 δεν αποτελεί εξαίρεση- παρουσιάζουν σχετικά υψηλή μεταλλαξιμότητα.
Τόσο η βρετανική, η νοτιοαφρικανική, η βραζιλιανή όσο και αμερικανική παραλλαγή του κορονοϊού προέκυψαν όλες από τυχαίες μεταλλάξεις στα γονίδια που σχετίζονται με την πρωτεϊνική δομή των ακίδων, η οποία είναι αρκετά μεγάλη και σύνθετη δομή, αφού αποτελείται από 1.200 αμινοξέα. Το γεγονός αυτό σχετίζεται άμεσα με την εργαστηριακά σχεδιασμένη ανοσοποιητική δράση και τους στόχους των εμβολίων κατά της νόσου COVID-19.
Πράγματι, όλα τα νέα εμβόλια κατά της πανδημίας του κορονοϊού προκαλούν την παραγωγή από το ανοσοποιητικό μας σύστημα όχι ενός αλλά δεκάδων διαφορετικών τύπων αντισωμάτων που αναγνωρίζουν τις ακίδες του κορονοϊού. Επομένως, οι όποιες παραλλαγές ή μεταλλάξεις των ακίδων του κορονοϊού μπορούν, θεωρητικά, να αντιμετωπιστούν από τις κατάλληλες «προσαρμογές» των ήδη υπαρκτών εμβολίων. Αυτό, για παράδειγμα, συμβαίνει κάθε χρόνο με το εμβόλιο κατά ενός άλλου πολύ γνωστού RNA-ιού, του ιού της γρίπης.
Επομένως, τα εμβόλια αποτελούν όντως ένα πολύ αποτελεσματικό μέσο για να περιορίσουμε δραστικά τις αρνητικές και ανθρωποκτόνους συνέπειες της λοίμωξης από τον κορονοϊό, ώστε να καταφέρουν οι άνθρωποι, κάνοντας το εμβόλιο, να ανακτήσουν την προσωπική και κοινωνική τους ζωή.
Ποιος, όμως, μπορεί να μας εγγυηθεί, σήμερα, για την αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων εμβολίων και άν αυτά είναι σε θέση να εμποδίσουν τη νόσηση και την επιδημική διάδοση των νέων παραλλαγών του κορονοϊού; Σύμφωνα με τους διεθνείς φαρμακευτικούς οργανισμούς, τα εμβόλια της Pfizer, της Moderna και της AstraZeneca φαίνεται πως είναι αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση των περισσότερων νέων παραλλαγών της νόσου COVID.
Αν και θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι το μόνο που γνωρίζουμε με βεβαιότητα σχετικά με τα εμβόλια κατά του κορονοϊού που αδειοδοτήθηκαν μέχρι τώρα, είναι ότι μειώνουν σημαντικά την πιθανότητα οι εμβολιασμένοι να νοσήσουν βαριά, ενώ αγνοούμε πόσο διαρκεί η ανοσία που τους παρέχουν ή αν αποκλείουν τη δυνατότητα να μεταδίδουν οι εμβολιασμένοι, ως ασυμπτωματικοί φορείς, τους εξουδετερωμένους κορονοϊούς στους άλλους.
